ISTORIA BADAK

TAMBA HAU LABARIK FETO

NB: ISTORIA BADAK IDA NE’E BAZEIA BA ESPERIENSIA REALIDADE NO HAKEREK IHA ISTILU FIKSAUN ( FICTION ). NARAN SIRA UZA BA KARAKTER NE’E INVEITA OU LAOS NARAN LOLOS. ISTORIA BADAK NE’E HAKEREK HODI KOMEMORA LORON MUNDIAL ANTI VIOLENSIA HASORU FETO NO LABARIK FETO ( 25 NOVEMBRU-10 DEZEMBRU ). ILUSTRUSAUN OU PINTURA IHA ISTORIA BADAK IDA NE’E PINTA HUSI MANA ELISABETH DOS REIS.

                                                     

Ilustrasaun Istoria Badak husi Mana Elisabeth dos Reis

Hakarak mos saida maka O nia hakarak. Murak nia inan-aman  atrapalha ba sira nia servisu husi dader to lokraik, hanesan labarik Murak mos atrapalha  halimar to’o haluha atu han meudia no habai a’an demais iha loron matan, ne’e maka Murak nia gosta. Maske nia labarik feto ida maibe nia mos gosta halimar tiru malu, dada kareta oan, halimar iha mota, sae sukaer, tebe bola, kaer ikan lele. Murak laos bermanek maibe nia labarik feto ida ne’ebe gosta atu halimar saida maka nia kolega feto kah mane halimar. Bainhira nia kolega feto sira tebe ai-funan, halimar boneka, haksoit burasa, halimar tein nia mos antusias tebes hodi partisipa halimar ho sira.

“Murak..Murak.. mai ona”  Ado hakilar husi Murak nia purtaun oin, iha Ado nia sorin hamrik ona Nel ho oin buradu husi kaben horikalan nian ne’ebe belit maran iha nia hasan sorin karuk. Murak halai ba hasoru nia kolega sira iha purtaun maibe antes ne’e nia haksoit ona husi kama leten ho fu’uk nakreket, “hooiiii..hahahha.. ita atu lao ona kah? Hein ituan lai, Hau nia Ama ho Apa sei matabisu hela. Sira ba tia maka ita ba!” Dete ho liman iha inus kuak hela hatan “antaun ami hein O iha ai-kasi iha Apeu sira nia uma oin ne’e, lalais ehh!” rona ida ne’e Murak hamnasa no hit matan sinal aseita no fila kotuk no nia rona Nel hakilar tuir “lori bokae ituan mak ne’e..! Hau seidauk matabisu”. Ado, Dete no Nel tur hela iha ai-kasi hun ho sira nia oin buradu ne’e hodi hateke hela ai-kasi funan ne’ebe monu bainhira anin hu’u derepenti sira hamnasa makas hodi fera silensiu iha sira le’et tamba lian “brookkk…”, Nel dehan “Hau nia kabun maka lian sa.. ehheeee.. Murak kleur los ne’e. Esmogaaa nia lori bokae mai ita, se lae Hau ba troka tia ho bibi sira iha basar domingu oin mai ehehehehehehe..” rona ida ne’e Ado no Dete hamnasa makas. Akontese seluk iha Murak nia uma, “Murak..Murak.. hamate televizaun ne’e mai han O nia matabisu ne’e!” hare Murak sei tur hela iha televizaun oin nia hakilar tan “Murak!! Ama dehan saida ba O?! mai han ona! O hakarak Hau fo masin kaut ba O kah?”. Rona ida ne’e Murak hadau remot televizaun iha nia alin feto Fofi hodi hanehan tombolu power off , ikus mai Murak no Fofi tur iha meja han hodi komesa nata sira nia ai-frina da’an. Hare ida ne’e Murak nia inan hamnasa ki’ik no kontenti tebes hodi hamaus nia oan feto bot Murak nia ulun no dehan “imi rua alin halimar iha uma laran ehh..lalika ba badiu iha ai-laran tuan besik natar ne’e, imi hamlaha karik hare etu ho nan manu sona Ama tau iha armari laran ne’e. Fofi.. la bele rakut abin murak nia fuk ehh.. hadomi malu ba”. Rona ida ne’e Murak hatan “diak Ama!”,  Fofi hit ulun sae dala ida sinal nia aseita no dehan “Ama foo san manu rua ( 10 centavus ) lai” rona ida ne’e labarik rua nia Aman dehan “Fofi, la bele halimar osan demais! Aban bainrua O osan la iha, O bele naok mak ne’e! Hare han hahan sira iha ona ne’e, lalika husu osan tan ona! Imi feriadu ona ne’e hare estuda barak la bele hanoin maka osan, halimar ou hare televizaun deit, rona Apa koalia ne’e!”. Depois hare sira nia inan-aman aranka ba servisu sae motor, Murak haksoit tun husi kadeira no halai ba dapur hodi foti plastik metan ida hodi hatama hahan sira iha meja leten. Hare ida ne’e Fofi husu ba nia bin “Abin, atu halo saida?” Murak hatan “Ami atu ba tiru manu Lakateu iha natar, ne’e mak Hau atu lori bokae”. Ho oin ne’ebe nakonu ho harohan Fofi husu ba nia bin “abin Hau mos tuir ba..?” Murak hatan badak “ lao ona!”. Liu minute rua Murak no Fofi iha ona ai-kasi hun hamutuk ho Ado, Dete no Nel. Depois han bokae sira ne’e ho ai fiska iha liman sira lao ba ai-laran tuan besik natar ne’ebe Murak nia inan bandu nia oan nain rua atu ba halimar iha ne’eba.

Depois minutu tolunulu resin sira to’o iha area ai-laran tuan besik natar, sira lao ba uma a’at ne’ebe ema abandona kleur ona, iha uma ne’e nia kotuk iha semerle hun ho fuan tebar tebes. Nel, halai sae samarle hun ne’e depois doko halo nia fuan sira namtate tun. Sira hamnasa kontentiti “hihihi..” “eheheheheee..” “haahahaa”.. Sira hili samarle fuan sira ne’e ba han. Grupu labarik ne’e sae ai-matan dukur ne’ebe a’as hodi hakilar “kuk..kuk..kuk.. manu mai..manu mai..” no sira mos hakfuik ho istilu oin-oin. Sira halo ida ne’e ho fiar katak manu fuik sira interese ba sira nia lian hodi semo mai tur iha ai-hun sira besik-besik sira iha ai-laran tuan. Ho espresaun hafodak Fofi hakilar makas “hah! Manu fuik kor matak-mutin iha ai-lele tutun ne’eba ne’e! tiru ona ona Ado! Lalais tiru ona!”  rona Fofi nia hakilar manu fuik kor matak-mutin ne’e semo tia. Hare ida ne’e Dete hirus tebes no dehan ba Fofi “la bele hakilar Fofi! Hare..! manu fuik semo ona ne’e! taka O nia ibun ne’e!” Dete kontinua koalia tan “ita subar tia iha dut manulai nia laran depois la bele koalia no la bele bok a’an hodi hein manu fuik sira ne’e. Fofi, O labele hakilar tan ona mak ne’e.” Murak mos aumenta tan “antaun, Hau, Nel ho Fofi hein iha ne’e. Ado.. O ho Dete ba hein iha sorin ne’eba”. Rona ida ne’e Nel dehan “los duni, ita haleu tia ai-lele ne’e. hhahaaa manu fuik sira halai la diak ona”, ho oin hamnasa ituan Fofi hatan “ita kala tunu fali na’an ona hihihihi”.

Sira mantein pozisaun no mantein hahalok ohin sira aseita ona ne’e, manu-lin grupu ida semo mai para iha ai-lele, hare ida ne’e Ado hakilar “ seeerrraannngggggg…” hotu-hotu tiru nia fiska ba grupu manu-lin, la iha manu-lin ida mos maka kona tiru, manu lin sira semo lakon tia.

Iha oras lokraik bainhira Murak nia ina-aman to’o iha uma husi servisu fatin, sira nain rua hakfodak los tamba hare Murak no Fofi toba dukur iha kama leten ho pozisaun hakuak malu hela. Hare ida ne’e sira nia Aman ho hamnasa dehan, “aaiiihhh agradese Maromak, Hau nia oan matenek los ona. La badiu, toba meudia no sira nain rua hadomi malu los, ne’e maka importante”. Sira nia inan sinti laran dodok tamba kontenti hare nia oan nain rua toba hakuak malu hela.

“Haiiii.. Imi rua hader ona kah? Nusa imi rua tur muron los ne’e? Ba haris ona pois prepara ba han kalan”. Murak tur muron deit ho ulun hakruk, maibe Fofi hatan ho lian baruk no badak ba nia inan “diak Ama!”. Liu minute tolunulu, Murak nia inan hare hahan iha meja leten sei tomak hela, nia diretamente lao ba iha nia oan sira nia kuartu, to’o iha ne’eba nia hare Murak sei tur muron hela no Fofi mos hamrik fila kotuk ba janela hodi se’e oin ba nia bin. “Saida maka akontese ona ohin loron ne’e?!” Murak nian inan koalia ho lian makas ba nia oan sira. Murak no Fofi kontinua la hatan tan, maibe Fofi hit ulun sae hateke ba nian inan no sira nia inan kontinua koalia “dehan mai lalais! se lae Hau ba bolu imi nia aman ba..!, nia mai ne’e, imi rua hatene ona saida maka nia sei halo ba imi rua! Nia sei lelas imi rua mate!”. Hakfodak no ho espresaun oin tauk Fofi dehan “ama.. ami stress hela, Ama mai halo ami stress tan deit pa..”, sira nia inan hatan “saida maka halo imi stress? Konta mai ama agora!”. Fofi, hakat mai tur iha Murak nia sorin iha kama leten no komesa konta saida maka halo nia bin Murak muron, “ama keta hirus maibe ohin dader Hau, bin Murak, Ado, Nel ho Dete ba halimar iha ai-laran tuan besik natar”, rona ida ne’e sira nain rua  nia inan hatudu nia espresaun hirus ho losu matan fuan, maske nune’e Murak sei muron nafatin. Fofi, kontinua konta “depois, tamba ami hamlaha antaun ami ba Tia Loni sira nia to’os hodi ku’u sira nia ai-dila tasak no tohu ba han, depois Egas ho Ruben sira bolu ami ba halimar tiru malu. Ami mos tuir sira ba, depois to’o iha ne’eba sira haruka ami idak-idak halo ami nia kilat husi hudi kain. Ami komesa fahe ona grupu hodi atu komesa halai ba subar ona maka derepenti Egas hakilar ho lian makas ba bin Murak, nia dehan “labarik feto la bele halimar tiru malu! Ses dok tia..!” no nia mos silu tohar tia bin Murak nia kilat husi hudi kain pois tuda tia ba rai. Abin Murak tanis los no nia nonok deit la halo buat ida. Depois Egas dehan ba sira seluk, Murak lalika halimar ona, se sira sei hatama bin Murak antaun nia lakoin halimar ona. Ne’e maka Ruben desidi abin Murak sai tia, nia hili liu Egas atu halimar duke abin Murak. Tebes kah Ama, abin Murak la bele halimar tiru malu tamba nia labarik feto?” sira nia inan hakfodak husi nia imazinasaun tamba Fofi nia husu ne’e no nia matan be’en sulin iha nia hasan rua ne’e tamba nia laran moras ba saida maka nia oan feto hetan husi nia kolega mane no nia hatan “ne’e la los! Sira ne’e labarik nakarten! Labarik feto ou mane agora hanesan deit, bele halo saida maka sira gosta. Naran katak buat ne’e los”. Rona ida ne’e Murak ne’ebe nonok iha nia tristeza laran bok a’an hodi fila nia oin ba nia inan no alin Dudu hodi hasai lia-fuan “Hau la halo sala hasoru sira! Hau so hakarak halimar. Egas kala sinti nervozu tamba Hau atrapalha nia hodi husu ajuda halo Hau nian kilat. Hau husu ajuda deit, maibe nia silu tohar Hau nia kilat. Hau tauk atu halimar tan ho sira ona. Hau la gosta Egas ona Ama..” Fofi mai hakuak nia bin metin hodi hamaus nia bin Murak ne’ebe fuan moras tebes ba hahalok sira ne’ebe nia hetan husi nia kolega halimar sira ne’ebe lakoi nia atu halimar tiru malu tamba nia labarik  feto. Fofi bisik ba nia bin dehan “abin lalika tristi ona, aban ita halimar tiru malu ho Ado, Nel ho Dete deit. Am… aban fo osan ami hodi sosa lai Tiu Asau nia has supadera. Abin Murak gosta los han has supadera ne’e, hamnasa maka sei mosu iha nia oin bainhira has supadera iha nia ibun laran hehehehehe”. Rona ida ne’e Murak ho nia inan mos hamnasa no sira nia inan hatan “diak aban maka Ama fo osan imi maibe, lori ba hola has eeehhh… la bele hola fali rabusadu no es iha kios sira ne’e. Agora ba han ona, pois imi toba ona! aban imi sei sae has ne’e. Maibe, Fofi.. kuidadu la bele sae ba tutun liu maka ne’e!”.

Hakerek badak konaba'a violensia hasoru feto

 Murak nia tinan 26 ona, nia remata ona nia estudu iha universidade, nia lao ba nasaun liu husi 2 ona, nia iha servisu ona, nia sai ona hakerek nain maibe saida maka Egas halo ba nia bainhira nia sei iha idade 6 seidauk lakon iha nia hanoin no dalaruma memoria ne’e mai, nia sei sinti moras iha fuan. Has supadeira momentu ne’eba mos seidauk bele kura nia laran moras. Akontesementu ne’e Murak hamosu fali iha nia hakerek badak ida bainhira ema husu nia atu hakerek konaba’a violensia hasoru labarik feto. Murak moris ho memoria oin-oin maibe moris mos ho memoria fuan kanek tamba Egas silu tohar nia kilat husi hudi kain no bandu nia lalika halimar tiru malu hamutuk ho kolega sira seluk tamba nia feto ida. Buat ne’ebe liu ona sai istoria maibe karik istoria ne’e bele hakanek ho tempu naruk ba ema ida ou lubuk.

Dili, 25 Novembru 2015

Mariani VK.