Istoria Badak Ho Titlu : MARIA LEMO-RAI

MARIA LEMO-RAI

Ilustrasaun istoria mai husi fotografia privadu

Hau a’an, laos unidade kimika no biolozia deit maibe mai mos husi unidade domin no mehi.

Dezembru nia udan foin maka para, maibe kalohan sei fo nakukun ba Sidade Dili. Atmosfer nakonu ho i’is bokon fresku tamba udan tau rai.  Iha tasi-ibun Farol, Maria hafutar lia-fuan ba mane ne’ebe nia hadomi hanesan banin hadomi ai-funan. “Pedro.. Hau sei tau nafatin O iha Hau fuan maske Hau sei ba iha dok ne’eba!” dehan Maria ba nia doben Pedro ho seriu no lian forte. Pedro la hatan hodi tur hateke metin ba laloran tasi ne’ebe baku mai. Pedro nia fuan rahun rona lia-fuan ne’ebe hafoin nia doben Maria hasai, sintimentu tristi ataka kedan Pedro. Iha fuan laran Pedro dehan “ doben, O fuan la iha..! O hili O nian mehi ne’e duke Hau”. Maria lao hakat ba kaer Pedro nia liman metin kontinua koalia ho mamar, dehan “O sei hanoin lae, Paulo Coelho nia lia-fuan iha nia livru The Alchemist dehan, “O tengki komprende, domin nunka atu taka dalan ema atu duni nia distinu. Kuandu nia husik nia mehi, ne’e tamba nia domin la puru.. laos domin ne’ebe koalia lian mundu.” Rona ida ne’e Pedro hamrik, hateke naruk ba Maria nia matan no nia dehan “Paulo Coelho los! Maibe, Hau hakarak O nian distinu no mehi maka Hau! Se laos Hau antaun ita para!”. Maria nia matan be’en turuk tun ba rai no nia fo lia-fuan ikus ba Pedro “minutu ida ne’e Hau hatene ona, O nia domin la puru mai Hau. Depois dada i’is naruk Maria kontinua dehan “Nune’e Hau hakarak hakotu ita rua nia domin! Obrigada ba domin durante ne’e.” Udan no rai lakan akompana Maromak nia oan nain rua nia kalan ne’ebe nakonu ho matan be’e.

Fulan sanulu resin ida antes Maria no Pedro hakotu sira nian domin, ekjatu iha fulan Janeiru Maria tu’ur iha sala ida la iha janela ho paredi pinta kor mutin no oda-matan taka metin iha nia oin tur panelista nain lima. Panelista sira ne’e Maria konese diak no konesidu iha area Media. Panelista mane ho fu’uk mutin no taka oklu loke seksaun intervista ho dehan “parabens tamba Ita Bo’ot to’o ona iha etapa intervista ba programa “KOBERTURA NEPAL” husi UNDP. Karik Ita Bo’ot liu, Ita Bo’ot sei hetan fundus ho total $ 2000,00 durante fulan 6 iha Nepal hodi halo kobertura ba jornal ne’ebe Ita Bo’ot servisu ba iha Timor-Leste konaba’a Nepal no ikus liu maka sei hetan sertifikadu internasional ba jornalista nian. Iha pergunta ruma?”. Maria komprende tebes saida maka nia rona no nia hatan “Hau la iha pergunta ba ida ne’e”. Panelista ne’e kontinua koalia “diak, mai ita komesa. Fo konese Ita Bo’ot nia a’an mai ami, maibe esplika tok Ita Bo’ot nia naran tamba uniku los, Maria Lemo-Rai! ehhmmmm..” Rona ida ne’e Maria hamnasa kikuan hodi komesa esplika “los, ema lubuk maka haklot sira nia matan no hamkrut sira nia kulit rentos bainhira hatene Hau nia naran. Maibe, Hau urgulhu ba Hau nia naran! Naran ne’e sai ona inspirasaun atu hala’o Hau nia moris no nia maka dudu Hau to’o iha Ita Bo’ot sira nia oin ohin loron. MARIA LEMO-RAI! Hau nia aman maka hili naran ne’e. Nia mehi, atu hetan lisensatura iha historia no kultura no sai professor historia eskola sekundaria sai duni realidade. Mehi seluk tan maka lemo-rai haleu mundu, nudar mehi bo’ot ba Hau nia aman. Nia moris tomak sempre esforsu oin-oin hodi loron ida nia bele lemo-rai hodi kaer diretamente didin lolon Taj Mahal iha India, sama ain iha Bazilica São Pedro iha Vatican, halai hamutuk ho zebra sira iha savannah iha Africa no tur iha sidade tuan ema Maya nian, Machu Picchu iha Peru. Maibe, mehi ne’e lakon bainhira Hau nia inan i’is kotu depois partu Hau. Nune’e nia tau tutan mehi ne’e ba Hau hodi komesa tau Lemo-Rai sai Hau nia naran. Hau nia aman, sempre fo hanoin Hau katak lemo-rai sei lori akontesementu ne’ebe loke ita matan ne’ebe karik ita nunka ekspeta no kontinua fo kontenti satisfetu mai ita. Sempre, ami nain rua hamaluk ho batar sona no sha midar hodi hare filme dokumentariu konaba’a konstrusaun no sidade ne’ebe reprezenta kultura tempu uluk nian no iha fim semana ami sempre le’e livru konaba’a lemo-rai nain sira ne’ebe halo ona  viazem ba fatin-fatin furak iha mundu ne’e. Komesa husi ne’e lemo-rai mos sai Hau nian mehi, mehi bo’ot. Hau nunka lakon esperansa atu realiza Hau nia mehi ne’e, ne’e duni se Hau maka aranka duni ba Nepal antaun ne’e mos hanesan historia bo’t iha Hau nia moris tamba Hau no Hau nia aman nia mehi realiza duni.” Maria hatan mos perguntas sira seluk ne’ebe fo ba nia iha intervista ne’e ho fiar a’an no lia los. Ikus mai, Maria hetan duni fundus ba programa “KOBERTURA NEPAL”.

Tinan ida depois Maria no Pedro hakotu domin, iha fulan Outubru, Kathmandu ( Kapital husi Nepal ) nian malirin hamaluk Maria ne’ebe tur hela iha uma fa’an sha iha Kathmandu Durbar Square. Maria haksolok tebes tamba nia mehi sai realidade ona, agora nia lemo-rai hela iha Buddha nia rai. Horut nian chai ( sha ema India nian ) Maria komesa halo planu kobertura ne’ebe nia sei halo durante fulan ida, nia hamnasa kontenti los bainhira nia hakerek planu vizita hitu ( 7 ) patrimonia kultura mundial UNESCO iha Kathmandu tamba sei vizita konstrusaun Templu Hindu tuan no sidade tuan ne’ebe uluk nian aman esplika ba nia bainhira sira hare filme dokumentariu konaba’a kultura tuan, nia la sinti nia matan be’e tun ho matan hateke ba  Templu tuan iha nia oin no iha nia laran nia koalia “Maromak se deit maka hela iha Templu ne’eba favor hato’o hela ba Hau nian aman ne’ebe agora hela ona iha lalehan, katak Hau saudades nian hakuak. Apa.. kleur ona Apa husik Hau, kleur ona mos ita rua nian mehi ne’e Hau esforsu ona no agora ita rua tengki hamnasa ba Hau nia prezensa iha Nepal”.

Fulan hat liu ona, Maria sinti mamuk no aboresidu ( bosan ) maske Maria halo ona kobertura lubuk konaba’a Nepal iha area kultura, social, ekonomia, edukasaun. Maria, mos vizita ona Sidade Lumbini ne’ebe nudar Sidade ba moris fatin Buddha nian. Kobertura ne’ebe fo ksolok ba Maria maka bainhira, nia kobertura konaba’a Maromak Kumari. Kumari maka labarik feto ne’ebe ho prosesu naruk hodi hili nia sai reprezenta Maromak nian iha mundu, labarik ne’e hela iha palasiu no hakotu nia relasaun sosial ho nia familia no mundu liur no nia nunka sama nia ain ba rai no bainhira labarik ne’e hetan nia mestrusaun primeiru antaun nia bele moris fali hanesan ema babain ho fila ba moris ho nia familia. Maria haksolok tebes, tamba nia bele hare diretamente Kumari maske dok no bele estuda barak husi reliziaun Hindu Nepal nian. Maria komesa saudades Pedro iha kalan malirin no dalaruma nia sinti arepende ho desizaun hakotu domin ho Pedro, nia dehan ba nia a’an “lolos Hau tengki hakraik a’an ba Pedro ho nune’e karik nia sei hakarak simu Hau maske ami dok malu, tamba ami dok malu iha tempu balun deit hufffftttt”. Pedro sempre mai iha Maria nian mehi kalan.

Pokhara maka sidade ne’ebe Maria atu ba iha loron aban hodi halo kobertura konaba’a lemo-rai sira ne’ebe foin fila husi foho Himalaya, nia hanoin sei halo kobertura ne’ebe babain deit iha Pokhara hanesan jornalista seluk ne’ebe halo ona. La iha maka spesial ba nia iha Pokhara. Maibe akontese seluk. Oda-matan kuartu hotel dormitoriu iha Pokhara nian tarutu fanu Maria, iha lian inglesh feto otas hanesan ho Maria koalia ba nia “diskulpa Hau fanu ona O”. Rona ida ne’e Maria hamnasa no hatan ho lolo nia liman ba “ la buat ida, Hau nia naran Maria no Hau jornalista husi Timor-Leste”. Feto ne’e mos hatan fila “Hau, Sherlly no Hau mai husi Xina. Mai tur iha ne’e karik O hakarak hemu chai ho Hau”. Sherlly no Maria horut chai no komesa konversa naruk konaba’a kadeli fatuk ne’ebe Sherlly hola iha loja dalan ninin iha Pokara. Maria husu ba nia “antaun, Ita Bo’ot mai husi sidade ne’ebe iha Xina?”, Sherlly hatan “Hau mai husi Tibet maibe agora Hau servisu iha kompania komunikasaun iha Shang Hai. Tibet ne’e rai ne’ebe bonita tebes hehehehhehe”. Maria hakfodak tebes no ho lian a’as ituan nia hatan “wow.. Tibet ne’e bonita duni no Hau iha mehi atu vizita Tibet. Hau nia aman matebian mos hakarak los atu ba Tibet no nia mos esplika buat barak mai Hau konaba’a Dalai Lama. Dehan tok mai Hau hanesan joven Tibet, O admira Dalai Lama kah lae?”. Ho oin seriu Sherlly hatan “Hau la gosta Dalai Lama, tamba Partidu Komunista Xina la gosta Dalai Lama no Hau ema Han ne’ebe hela iha Tibet.” Maria mos kontinua koalia ho seriu “ oohhh..oke, karik O mos la hatene katak ema Tibet iha Nepal nudar refuziadu ne’ebe la iha kartaun sidadaun mos?” Sherlly losu matan sinal hakfodak bainhira nia rona ida ne’e no ho hakarak hatene ne’ebe a’as nia komesa husu “tamba saida maka sira refuziadu iha Nepal? Nusa sira la ba hela iha Tibet? Hau hare duni ema Tibet barak iha estrada maibe Hau hanoin sira mos mai pasiar. Hau hakarak hatene ema Tibet iha Nepal nia istoria”. Maria esplika istoria oinsa Governu Xina okupa Tibet no amiasa atu oho Dalai Lama ( lider reliziozu Buddha Tibet ) no ema Tibet ne’ebe tuir Dalai Lama hodi sira ba refuziadu iha Nepal no India. Maria no Sherlly desidi atu ba vizita kampu refuziadu Tibet aban dader hodi buka hatene liu tan. Sherlly tanis makas bainhira sira rona istoria husi ema Tibet iha kampu refuziadu iha Pokhara. Bainhira sira fila ba hotel dormitoriu ne’e Sherlly hakuak metin Maria no dehan “obrigada Maria, tamba O hatudu ona lia los mai Hau. Durante ne’e Hau sala maibe agora lae ona”. Maria sinti kontenti ne’ebe satisfeitu iha nia fuan no sinti nia aman nian hakuak husi Sherlly nia hakuak. 

Dader ikus iha Nepal, Maria desidi atu matabisu hahan tradisional Nepal nian ho naran momo akompana ho hemu chai. Maria hakerek email ba Pedro, ne’e kontaktu primeiru deste sira hakotu sira nia domin. Maria hakerek :

“Pedro…Aban meudia Hau to’o ona iha ita rai doben. Hau nia aman los, agora tamba lemo-rai mai Nepal Hau hetan kontenti ne’ebe satisfeitu tamba konsege aprende no kaer rasik saida maka akontese iha fatin balu ne’ebe Hau rasik no feto Xineza ida la ekspekta. Hau mos konsege testamuna domin puru husi mata ben feto Xineza ida ba terus refuziadu Tibet sira iha Nepal. Espera O bele lemo-rai loron ida.”

Komprimentu husi Kathmandu, Nepal.

Maria Lemo-Rai.

Nota Badak: Hau nia istoria badak ida ne’e mos publika ona iha Pajina Hakerek Kreativu Jornal Indenpendente Edisaun 02 Fevereiru 2016.

Dili, 02 Fevereiru 2016

Hakerek Nain: Mariani VK.