Istoria Badak : HAMROOK BA BEE HAMOSU MATAN-BEEN

Istoria Badak ne'e mos publika iha Jornal Independente iha Pajina Hakerek Kreativu edisaun 30 Setembru 2016.

Hamrok ne’e haterus mos.

Kalan ne’e udan sei tun husi lalehan, maibé udan-rahun deit. Ambere hamrik hela iha odamatan dapur nian hodi se’e ninian liman rua ne’e ba udan-been mos nia kontinua se’e ninian nanal ba udan. Ambere haksolok tebes, Ambere nian ksolok ne’e hanesan ksolok ema sira ne’ebé halo dahur, hanesan ksolok manu aman ne’ebé hetan batar musan husi nian nain iha dader no hanesan ksolok ai-funan roza iha Maubisse ne’ebé hetan maho-been iha dader. Ambere no nian familia hanesan balun husi lubuk familia iha Timor ne’ebé tenke servisu makas no todan tebes atu bele hemu bee kopu ida.

Ambere para nian tempu ksolok ho undan-been ho ninian inan nian lian sopranu, “Ambere…!!! Lori ember tinta fatin rua ne’e se’e udan-been hodi aban ita lalika susar-susar atu buka bee tan ona!”. Rona ida ne’e, Ambere  halai ba dapur laran hodi halo tuir saida maka ninian inan haruka. Ambere hamnasa ksolok los no hamnasa ksolok ne’e nia lori mos ba ninian mehi kalan ne’e.

Ambere loron-loron tenke esforsu an ba buka bee to’o iha rotunda Presidente Nicolau Lobato, Comoro husi sira nian uma ne’ebe ninian didin hari’i husi ai-bebak ne’ebé komesa lahuk ona no lanahe sumenti maibe rai. Ambere nian uma ne’e iha Aldeia Moris Foun, Tasi-Tolu. Sira nian uma ne’e iha foho-lolon hateke ba lagua daruak husi lagua bee-masin Tasi-Tolu.  

Meiudia manas no maran ida mosu mai depois udan iha kalan naton ne’ebá. Jerigen sira hare husi laran atu kor metan tanba bee ten no iha liur kor malahuk tamba tahu no karosa ho roda laiha ár maka sai ninian belun iha oras depois sai husi eskola Pre-sekundaria 30 de Agosto, Comoro. Belun ba buka bee hodi fo moris ba nia familia; ninian inan, alin mane bebe no ninian aman. Ho oin tristi, Ambere nian inan hameno ba nian oan mane molok nia atu sai ba buka bee “doben.. agora o maka tenke ba buka bee ba ita, ama labelek sai tanba sé maka atu hare o nian alin mane bebe ne’ebé  seidauk bele lao tan. O nian aman mos labelek ajuda o tanba nia ba buka osan fo ita. O, ba mai lalais hodi ama bele tein ba ita han.” Ambere hamnasa ki’ik ba ninian inan hodi dudu karosa ne’ebé nakonu ho jerigen tun rai-lolon. Oras hatudu ona tuku 13.23 no kabun mamuk ho nune’e Ambere iha espera boot kanu bee iha terminal Tasi-Tolu labelek maran, selae nia tenke to’o ba iha rotunda Presidente Nicolau Lobato, Comoro no fila fali mai uma lokraik ona no sira nian han-meiudia bele sai han-kalan. Bainhira dudu karosa nakonu ho jerigen, tuituir estrada ne’ebé falun ho rai-rahun ne’ebé dalabarak halo Ambere kose nian matan, loro-matan nian manas mai ataka halo Ambere nian kosar turuk aumenta tan motor ou kareta sira nian klakson hadiuk Ambere, maibe buat sira ne’e hotu laos razaun ba Ambere atu para no fila ba uma. Tanba, Ambere no nian familia presija bee hodi han.

Kanu bee iha terminal Tasi-Tolu maran duni. Maibe, iha estrada boot ninin besik terminal nia hetan has manggal no lakeru mutin lima ne’ebe karik monu husi kareta angguna ne’ebe lori modo-tahan atu fa’an husi munisipiu sira husi parte loro-monu mai Dili. Agradese ba Maromak, Ambere hili maka has deit, nata has manggal ne’e tamba lakeru mutin ne’e dodok no nakonu ho rai-henek, no kontinua dudu nia karosa no iha ninian laran Ambere komesa koalia “Ama, ne’e bosok dala-barak ona. Apa nian servisu maka taka bola guling kuandu manan, nia ho ninian kolega sira hemu tua mutin iha ai-matan dukur nian hun sira ne’e. Fó osan ama barak liu maka lima dollar. Fila mai uma hirus hela deit kuandu kafé ama lahalo. Ama lahalo kafé ba Apa ne’e mos tamba bee la iha ou dala barak mos tanba ami nian masin-midar no kafé uut hotu. Sé hanesan ne’e ona, ama sei halai lalais ba kios iha ami nian uma-okos hodi hamaus kios nain, Tia Domingas hodi debe kafé uut ou masin-midar. Kuitadu los Ha’u nian inan ne’e maibe nia mos beik”. Ambere nian karosa para derepenti tanba nia hare bee sulin istraga los iha istrada boot ninin area Seroja Rai-Kotu, tanba hare ba mai ema laiha, Ambere mos hatun lalais nia jerigen sira ne’e hodi komesa ense bee. Derepenti avo mane ida mosu mai ho borraxa metan naruk iha liman no nia hase Ambere ho lian mamar, “Ano, kuru lalais ona ba.. tanba Ha’u atu kesi metin kanu ne’e, ami nian bee lasulin ba uma loron rua ona. Tanba kanu bee ne’e kotu.” Rona ida ne’e ho oin ksolok Ambere hatan “diak avo! Obrigadu eeehhh ha’u kuru lais deit”. Avo ne’e hamnasa ki’ik ba Ambere hodi kontinua ko’alia “kanu bee at iha istrada ninin ne’e laos maka ida ne’e deit, iha Dili laran ne’e kuaze kanu bee at hotu.” Ambere ho oin seriu rona saida maka avo ne’e ko’alia, avo mane ne’e kontinua ko’alia “dadersan nakukun hader ona, hodi ita ba hili ( elisaun ) sira sa’e ba tur iha kadeira boot, dehan tanba sira maka matenek boot. Maibe, depois ne’e atu rezolve deit kanu bee ne’ebé at mos labele hotu.” Ambere nian jerigen mamuk sira ne’e nakonu ona ho bee ho book an lais Ambere lalin jerigen sira ne’e ba nian karosa laran, antes dudu karosa fila Ambere dehan ba avo mane ne’e, “tuir fali mai avo sira toba laliga rai tia deit, kanu bee diak ona ba maka hader sedu ba sira. Hau fila lai avo… obrigadu”.

***

Ambere to’o iha uma..

Ambere ho nian karosa ne’ebé nakonu ho jerigen ense bee mos to’o iha sira nian uma kotuk, iha momentu hanesan nia rona nian inan koalia ba nian aman ne’ebé tur doku hela ulun ba meja han ne’ebé malahuk ona. Ninian inan dehan “Agus.. ita nian uma-kain ne’e hasoru problema oin-oin, maibe sei ita nian orsamentu diak antaun buat hotu sei diak”, Ambere nian aman hamrik derepenti husi nian tur no hakotu nian fen nia liafuan ho hakilar makas, nia dehan “asu inan! O ko’alia hanesan fali matenek boot ida! Lori kafé mai! Ha’u lanu hanesan ne’e lalika ko’alia barak!”. Matan-been sulin, Ambere nia inan hatan “bee la iha! kafé no masin-midar hotu! osan hotu!”. Ambere nian aman riba meja han malahuk ne’e no hakilar makas dehan “bee la iha ne’e ba kuru! Laos tur, han, toba deit iha uma! Ambere iha ne’ebé?! Haruka nia ba kuru bee! lalais Ha’u atu hemu kafé! Taka bola guling, lori osan mai, imi tibak ne’e mos servisu makas! Feto moe laiha han, toba iha uma deit mos hakarak ko’alia oin-oin!” no Ambere nian aman taka ho fo basa makas ba Ambere nian inan ninia hasan. Hare ida ne’e Ambere laran taridu no halai husik hela karosa ho jerigen nakonu ho bee sira ne’e no halai soe hela mos ninian inan ninia matan-been no ninian aman nian hirus.

Rai-nakukun ona Ambere fila mai uma, hare ninian inan tur hela iha ahi-matan hodi prepara ai-han kalan nian Ambere halai ba hakuak nian inan ninia ain no tanis no lian dodok dehan “Ama..nusa maka terus nune’e? Lolos, Apa tenke hadomi ami oan sira no Ama tanba ita sempre kumpri nia no hadomi nia”. Ambere nian inan hatan “labele ko’alia nune’e, at ka diak nia ó nian Aman, lulik! labele ko’alia at ita nian inan-aman. Pasiensia deit oan, ne’e maka ó tenke estuda makas hodi ó sei la moris iha kiak nia laran, rona ka lae?” ho lian laran dodok no matan-been Ambere hatan ba nian inan “diak ama, ha’u sei estuda makas hodi eskola hotu lais ona hodi buka servisu para lori osan mai Ama”. Rona ida ne’e, Ambere nian inan hateke naruk ba nian oan nian matan no katak sai “oan, ba eskola hodi aprende, buka hatene saida maka ó ladauk hatene laos atu hotu lalais. Tanba sé ó hatene, ó sei bele rezolve”, rona ida ne’e Ambere hamos matan-been no tur hateke ba nian inan nian oin no komesa ko’alia “los duni saida maka Ama ko’alia ne’e, tamba ohin avo mane ida dehan kanu bee iha Dili laran kuaze at maibe Boot sira ( Nai-ulun ) sira la rezolve deit, karik tanba sira lahatene no sira uluk eskola buka hotu lais deit karik la estuda didiak”. Ambere nian inan hamnasa ba nian oan nian inosente ne’e maibe nia sinti urgulhu ba nian oan mane boot ne’e “Ama nian oan doben ne’e mos agora ko’alia politik ona eehh, hare aruma meja ona, hodi ita bele han ona. Sei lae, ó nian aman bele hirus fali tan ona”.

 Kalan ne’e Ambere ba toba ho matenek ne’ebé nia hetan husi nian inan no avo mane ne’e, ne’ebé sira nain rua lahetan iha institusaun akademiku maibe problema sosial sira iha Timor maka fó matenek ne’e ba sira.

Osaka, Japaun. 01 Outubru 2016

Mariani VK.