KARTA HATO’O BA SENHOR MINISTRU TURISMU NO PRIMEIRU MINISTRU TIMOR-LESTE

"Artigu opiniaun ne'e publika ona iha Segment OPINIAUN Jornal TimorPost iha data 01 Jullu 2013"

Foto artigu ne'e iha Jornal TimoePost, Edisaun 01 Jullu 2013

Karta ida ne’e hanesan idea ne’ebe’e Hau hetan husi diskusaun naruk ho kolega turista husi Polandia, Alex no Ifa husi Irlandia. Iha primeiru sira nia vizita mai Timor-Leste turista nain rua ne’e gosta tebes-tebes Timor-Leste nia natureza no enviromentu hanesan tasi, ai, rai henek, landscape, hahan, labarik ki’ik, animal no situasaun iha suku-suku iha Timor-Leste no buat seluk tan iha Timor. Molok Ami hasoru malu, Turista nain rua ne’e hala’o ona viazem ba Baucau no luku iha Area Branca, Dili, Timor-Leste depois sira kontinua luku iha area Tasi-Tolu. Molok sira mai Timor sira hala’o uluk viazem ba iha nasaun-nasaun Azia hanesan Thailandia no Bali, Indonezia no kuaze nasaun sira iha Europa no Latin Amerika. Turista nain rua ne’e iha idea ne’ebe’e barak konaba’a fatin-fatin Turismu Timor-Leste ne’ebe’e sira fahe mai Hau no hamosu idea mai Hau konaba’a stratezia Turismu Timor-Leste husi sira nia hanoin konaba’a fatin-fatin turismu Timor-Leste husi ami nia diskusaun.

Deste uluk Povu no Governu Timor-Leste hakarak tebes atu Timor-Leste sai hanesan segundu Bali no perspektiva ida ne’e hanesan esperansa Turista balu mos. Perspektiva Timor-Leste sai hanesan segundu Bali iha futuru ofisialmente seidauk avizu ba publiku hanesan planu stratezia nasional ou projeitu nasional Governu Timor-Leste maibe esperansa bo’ot Timor-Leste atu sai fatin turismu internasional ne’ebe’e susesu hanesan Bali hodi nune’e bele fo jere osamentu ba ekonomia nasional Timor-Leste ne’ebe’e Timor-Leste presija tebes hodi fornese ba kualidade moris povu Timor-Leste tomak hanesan esperansa Governu no Povu Timor tomak. Badak, bele dehan katak se karik Timor-Leste sai hanesan destinasaun turismu internasional ne’ebe’e susesu hanesan Bali ou Timor-Leste sai hanesan segundu Bali maka sei ajuda tebes seitor ekonomia Timor-Leste. Perguntas mak tebes duni perspektiva Timor-Leste atu sai segundu Bali iha mundu hanesan povu no governu Timor-Leste hotu nia esperansa, bele realiza duni ho susesu ou lae? Mai ita hare husi Turista Alex no Ifa ne’ebe’e gosta tebes-tebes Timor-Leste iha sira nia primeiru viazem mai Timor-Leste, no iha ikus sei iha rekomendasaun balun. Karik buat sira ne’e hotu bele fornese buat ruma ( positive view ) ba Ministru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste ho espera katak bele uza hanesan materia ba analiza wainhira foti desizaun polítika turismu Timor-Leste.

Ifa, Turista husi Irlandia dehan mai Hau katak numeru turista mai Timor sei sae a’as tebes. Tamba nia hanoin Timor-Leste nia natureza no enviromentu bonita no uniku tebes. Liu-liu Timor-Leste nia riku soin iha tasi ( diving ) no situasaun ne’ebe’e eksotis tebes iha tasi ibun-tasi ibun iha Timor-Leste. Ifa, dehan katak nia ladun kontente no nia fiar katak sekuandu Governu no Povu Timor-Leste halo Timor-Leste sai segundu Bali  maka identidade Timor-Leste ne’ebe’e nia sinte no hare kuandu hala’o viazem sei lakon. Tasi no tasi ibun iha Timor sei nakonu ho negosiante, turista, foer no nia situasaun sei hanesan iha Bali, tamba ema hotu-hotu iha hanoin atu hatudu kultura ba turista tamba osan laos iha inisiativu fo konese kultura Timor ba Turista ( bussiness interest ) ne’e bele hamosu fraku iha mentalidade nasionalismu. Seluk tan mak, Timor-Leste sei nakonu mos ho negosiante mai husi nasaun liur ne’ebe’e mai ho nia kultura no ida ne’e bele redus kultura Timor-Leste. Ifa, hanoin sei atrai turista barak liu no diak liu ba natureza Timor-Leste se kuandu Tasi no Tasi Ibun nafatin natural hanesan agora dadaun. Tamba wainhira nia vizita tasi iha Dili no Baucau nia sinte hanesan nia vizita tasi privadu ninian ho situasaun ne’ebe’e sei natural.

Situasaun tasi no tasi ibun Timor-Leste karik hanesan Ifa hateten sei natural no menus husi vizitantes no turista, ida ne’e fo seguru ba turista sira ne’ebe’e iha sira nia nasaun sempre nakonu ho turista iha tasi no tasi ibun. Buat ne’ebe’e intereste mak oinsa tasi no tasi ibun Timor-Leste kontinua natural hanesan Ifa no turista sira seluk nia hakarak maibe hetan vizitantes ne’ebe’e a’as. Vizitantes a’as husi turista sira bele fo benefisiu a’as ba ekonomia Timor-Leste. Signifika badak mak oinsa stratezia Governu Timor-Leste atu halo nakonu tasi no tasi ibun Timor-Leste nian ho turista ne’ebe’e sei fo benefisiu ba ekonomia ita nia nasaun maibe kria situasaun natural ba tasi no tasi ibun Timor-Leste nafatin. Stratezia simple mak la bele fo lisensa konstrusaun infrastrutura ne’ebe’e bele produs foer ( limbah/sawage ) barak, no dezenvolve suku tradisional peskadores Timor-Leste nian no la bele istraga plantasaun orijinal Timor-Leste nian. Planu dezenvolvementu kultura, povu, plantasaun no natureza orijinal Timor-Leste nian tengki hatu’ur iha pojisaun a’as liu hotu duke planu loke hotelaria no planu stratezia modernu sira seluk iha Timor-Leste. Tamba buat ne’ebe’e uniku husi kultura Timor-Leste ne’ebe’e aprezenta husi povu Timor-Leste rasik mak turista husi rai liur hakarak hare no esperiensia.

Diskusaun uniku no interestante seluk mak mai husi Alex ( turista husi Polandia ), ne’ebe’e interestante tebes ho fatin turismu iha Tasi-Tolu hanesan Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu. Razaun Alex intereste tebes ba fatin turismu rua ne’e mak tamba Amu Papa Joao Paulo II mai husi nasaun ne’ebe’e hanesan ho Alex, sira mai husi Nasaun Polandia. Turista husi Polandia ne’e sinti orgullu tebes ema husi nia nasaun bele hetan fatin ne’ebe’e spesial iha Nasaun no Povu Timor-Leste nian fuan laran. Idea ne’ebe’e mosu husi Turista Alex nia esperiensia sintimentu orgullu mak oinsa Governu kria stratezia atu dada turista husi Polandia no Turista Katolíka Internasional sira atu mai Timor-Leste hodi mai vizita Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu. Razaun tamba Timor-Leste iha fatin turismu ne’ebe’e iha relasaun ho ema Polandia no sarani Katolíka iha mundu, ezemplu Amu Papa Joao Paulo II hanesan lideransa Katolíka mundu nian ne’ebe’e mai husi Polandia ou bele dehan ema Polandia, antaun sintimentu orgullu bainhira Alex hatene iha Statu Amu Papa Joao Paulo II iha Timor-Leste no hanesan ema Polandia nia mos hakarak hatene fatin historia ne’ebe’e ema Polandia sira seluk ( iha kazu ne’e; Amu Papa Joao Paulo II ) iha Timor ( Uma Adat Tasi-Tolu ne’ebe sai fatin primeiru Amu Papa Joao Paulo II iha Timor). Sintimentu ida ne’e bale mos ba turista nasionalismu Polandia no Turista Katolíka husi nasaun seluk. Entre Governu no Igreja Timor-Leste tengki sevisu hamutuk hodi dezenvolve no promove fatin turismu Uma Adat fatin  primeiru vizita Amu Papa Joao Paulo II iha Timor no Area Statu Amu Papa Joao Paulo II ou konesidu ho naran JP, Tasi-Tolu. Ho nune’e orijinal kultura Timor no kultura Katolíka sei buras hamutuk iha area turista rua ne’e ( Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu) no ida ne’e mak Timor aprezenta ba Turista sira ne’ebe’e mai vizita. Kultura orijinal Timor-Leste kahur kultura Katolíka buat ne’ebe’e extraordinariu tebes tamba, ida ne’e katak iha unidade kultura Leste parte mundu ne’ebe’e mai husi kultura Timor-Leste ne’ebe’e hatudu husi Uma Adat monumen ba fatin primeiru Amu Papa Joao Paulo II halo missa iha Timor-Leste ho kultura Katolíka husi historia prezensa Igreja Katolíka liu husi prezensa Amu Papa Joao Paulo II iha Tasi-Tolu, Dili.

Atu dezenvolvementu Turismu Timor-Leste Governu ba hala’o ona estudu iha nasaun seluk no aktividade seluk ne’ebe’e gasta osamentu barak tebes, karik Governu bele hare ezemplu ne’ebe’e eskritor ou Hau hala’o ona hanesan halo diskusaun ou kolekta observasaun turista-turista ne’ebe’e mai vizita ona Timor-Leste. Ezemplu, kria kuesioner ba turismu sira ense konaba’a sira nia observasaun no sugestaun ba turismu Timor-Leste molok sira atu husik hela Timor-Leste, no aktividade ne’e bele hala’o iha Aeroportu, Portu no Fronteira teresta entre Timor-Leste no Indonezia tamba fatin-fatin sira nudar fatin turista-turista sira liu hodi husik hela Timor-Leste. Husi kuesioner ne’ebe’e turista sira prense ona ne’e bele sai hanesan data ba Ministru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste estuda no hodi formula polítika nasional turismu nian. Servisu hamutuk entre Minesteriu Turismu Timor-Leste no Imigrasaun Timor-Leste mak bele realiza planu kuesioner hodi hetan data konaba’a situasaun no turismu iha futuru husi turista sira.

Konkluzaun: Minustru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste.... Hau aprende ona buat foun konaba’a Turismu husi Turista nain rua ( Alex no Ifa ) liu husi ami nia diskusaun no Hau la uza ou gasta osan barak hodi hetan lisaun sira ne’e no Hau mos iha inisiativu atu fahe saida mak Hau hetan ona ho gratuitu liu husi artigu simple ida ne’e ba Ita Bo’ot nain rua tamba Hu fiar katak ida ne’e sei fornese buat ne’ebe’e pozitivu tebes ba ita nia Nasaun Timor-Leste.

Estuda husi ema seluk konaba’a oinsa atu dezenvolvementu iha area turismu buat ne’ebe’e diak, maibe karik sei diak liu tan sekuandu ita bele estuda husi turista ou ema seluk ne’ebe’e mai halo viazem ona iha fatin-fatin turismu Timor nian. Turista sira ne’e iha ona esperensia konaba’a oinsa bele goza turismu iha nasaun barak, ne’e duni sira iha ona perpektiva ne’ebe sira bele uza hodi kompara turismu fatin ida ho fatin seluk no konserteza sira iha konkluzaun final ne’ebe’e pozitivu. 

Mariani VK.

Mariani VK. Blog: RAMELAU NIA FURAK DEPENDE BA OAN TIMOR SIRA NIA FURAK

Mariani VK. Blog: RAMELAU NIA FURAK DEPENDE BA OAN TIMOR SIRA NIA FURAK

RAMELAU NIA FURAK DEPENDE BA OAN TIMOR SIRA NIA FURAK

Artigu ne’e hanesan esperiensia no perspetivu privadu

Depois hare ou nonton filme Indonezia ho titlu “3cm” inspira tebes hau atu hala’o viazem sae ba Foho ne’ebe sagradu ba Timor Oan Tomak, Foho Ramelau. Foho ne’ebe a’as liu iha Timor, foho ne’ebe sai simbolu iha tempu revolta hasoru Portugal no tempu rezistensia hasoru Indonezia.

Ikus mai, Hau nia mehi atu viazem sae Foho Ramelau ne’e akontese duni iha fulan Outubru 2013. Iha sintimentu ksolok, tristi, tauk, kolen, enkolerizar ou penasaran no seluk tan ( nst ) molok atu sai husi uma iha Dili ho kareta trek ba Foho Ramelau liu husi Lete-Foho, Ermera.

Kalan tuku 08.12 OTL ami nain sia ( 9 ) husi Dili simu ho Lete-Foho nia kalohan, anin kalan malirin no nakukun maibe sintimentu ne’ebe ami sinte sira wainhira sei iha Dili aumenta tan nia nivel ba a’as. Mana Lonia ho nia familia fornesa han kalan no toba fatin ne’ebe komfortabel tebes mai ami iha sira nia uma. Wainhira dader mai, hafresku tebes matan wainhira hare hetan foho sira ne’ebe haleu Lete-Foho, ai samtuku, ai kafe iha tos, dut matak no be’e sulin iha rai lolon nst. Ami nia prezensa iha Lete-Foho naton ho basar iha Lete-Foho, situasaun puru ou orizinal Timor ita bele hare iha basar ne’e. Komersiu asu, has fuik, kafe musan, sukaer nst alende mos iha sasan  sira fa’an iha loja Zinzang ou Xina sira iha Dili ne’e. Maibe atitudi oin-nain ou hase-dor Lete-Foho oan sira maka loke Hau nia laran atu hadomi liu tan Lete-Foho no hare paijajen Lete-Foho furak liu tan. Buat uniku ida tan husi Lete-Foho maka, fatin ne’ebe tane a’as Igreja Katólika ne’e hatudu husi sinal barak-barak hanesan gruta sira, statu Jesus no Nossa Señora Maria sira, Cristo Rei iha

Husi Karuk Leten: foto I hatudu Oan Lete-Foho sira tetu hela kafe, Tiu ida dada asu hodi ba fa'an, Tia ida kous manu hodi fa'an no ai han sira ne'ebe fa'an iha Basar Lete-Foho

Foho leten, Cruz Jovem no sinal seluk tan. Sinal seluk tan mak wainhira iha loron Domingu transporte publiku la lao tamba Amu Parokia bandu hodi husu ema hotu atu tuir Missa. Bainhira Hau husu nia razaun husi Kolega ida ne’ebe orizim husi Lete-Foho nia hatan, “ Santa ho Santo barak mak mai husi Lete-Foho ne’e mak sira nia familia tenki halo tuir Igreja Katólika”.

Situasaun Basar Lete-Foho

Kalan, iha tuku hitu liu ami aranka ho kareta ba Ramelau hun hodi komesa sae iha kalan nakukun. Anin bo’ot, kolen, dada i’is naruk, malirin akompana ami sae ba Foho a’as liu iha Timor-Lorosa’e ne’e. Maibe Hau la iha sinti tauk, tamba fiar katak Hau agora lao hela iha Hau nia uma, Oan Timor sira nia fatin. Depois jantar iha Foho leten ho anin bo’ot tebes kontinua lao no to’o iha area Fatuk-Laran iha oras sanuluresinrua kalan bot liu ami desidi atu para hodi toba no kontinua ami nia viazem aban dader tuku lima. Fulan naroman tebes no bonita tebes leno ami iha ami nia toba ne’ebe malirin tebes maske haneruk ahi ona.

Matan hateke hakfodak tebes no fuan kontente, Ami hamrik entre dut matak no aifunan Daisy ( iha lian Ingles ) kor mutin. SSSSSSSuuuuupeeeeeeeeerrrrrrrrr bonita!!!! Ne’e esperiensia primeiru iha Hau nia moris laran tomak, durante ne’e Hau hare iha televizaun, video, foto sira iha kalendariu, jornal, nst deit ne’ebe foka sai iha rai Europa no Amerika ne’eba nunka hanoin katak Timor-Leste mos iha natureza no paijajem hanesan ho rai sira iha Europa no Amerika. Tamba aifunan Daisy nia bonita halo Hau lakoi atu ku’u no sama iha leten. Husik hela Jardim aifunan Daisy, ami kontinua sae liu husi dalan ne’ebe klot, naruk, kois, iha foho lolon nia konkluzaun mak dalan ne’ebe perigu tebes ikus mai lori ami to’o iha Foho Ramelau ou Tatamelau nia tutun ne’ebe iha Estatu Nossa Señora Maria.

Aifunan Daisy ( iha lian Ingles )

 A’an sinti special tebes tanba Maromak fo ona paijajem Timor tomak ne’ebe bele hare husi Foho Ramelau tutun! Kalohan taka Timor laran tomak halo ami hamrik a’as liu kalohan, ne’e esperiensia ne’ebe la bain-bain tamba bain-bain ami hamrik iha kalohan okos. Bainhira kalohan komesa ses matan hateke mos tasi feto, tasi mane, ila Atauro, no foho sira ne’e. Hau mos bele hateke Hau nia suku Tapo, Bobonaro.

Ami lao tun ba Hatublico husi Foho Ramelau ne’e mos esperiensia ne’ebe furak hotu. Manu fuik kor oin-oin kanta hamaluk ami nia lao tun, anin hafresku ami isin, kor matak husi dut, ai no ai-funan hafresku matan no ai-fuan fuik sira hamidar ami nia nanal no kakorok. Nia konkluzaun mak Ami lao iha Lalehan nia dalan!

Bain hira to’o iha purtaun Foho Ramelau iha Hatublico Hau nia atensaun sita poezia ne’ebe furak dala atus ida tuir Hau nia hanoin. Hau ladun  sita se mak hakerek poezia ne’e no hau mos halokon tia foto poezia ne’ebe hau konsege hasai ho Hau nia kamera. Poezia ne’e mak:

Poezia ne’ebe hakerek iha parede purtaun Foho Ramelau:

Ema nia furak depende ba nasaun nia furak,

Nasaun nia furak depende ba mundu nia furak,

Mundu nia furak depende ba natureza nia furak.

Kolen no ain moras tebes halo Hau la bele lao tan, ho nune’e Maun Asaka tula Hau ho motor hodi hatun iha aldeia Aimeta, suku Katrai-Kraik hodi hein kolega sira seluk lao mai atu nune’e ami bele fila fali ba Lete-Foho. Tamba nia natureza, kondisaun sosial no nia ema halo Aldeia Aimeta kuda metin iha Hau nia fuan laran. Iha istoria interesante ida bainhira oras hat Hau iha Aldeia Aimeta, Istoria ne’e mak:

Paijajem iha no husi Foho Ramelau Tutun!

“Bainhira Hau lao tun tama ba Aldeia Aimeta ema Aimeta sira nia atensaun mai hotu Hau. Sira hotu-hotu kumprimenta Hau, balu ne’ebe distansia dok husi Hau sira kumprimenta ho hakilar deit, balu sei ta’a rai iha tos laran para minutu balun hodi hateke mai no ikus mai depois kumprimenta sira komesa husu pergunta oin-oin hanesan ba ne’ebe?, mai husi ne’ebe?, nusa lao mesak?, nst. Hau para iha Eskola Primaria ida hodi uza sira nia sintina no ikus mai tur iha eskola ne’e nia varanda hodi hein kolega sira seluk maibe, hau la mesak labarik no ema bo’ot iha Aldeia Aimeta mai hamaluk no haleu Hau. Ami dadalia lia to’o nakukun mai tamba kalan ona no sira mos husik hela Hau mesak tur. Liu tia minute balu, teki-teki lian labarik feto ida mosu iha Hau nia kotuk, “O mesak deit mak sa’e ba Foho Ramelau ne’e kah? ( nia koalia Tetun ho prununsia Mambae )”  Hakfodak ho lian ne’e Hau mos fila kotuk atu hare se mak ne’e? Hamrik iha Hau nia oin Labarik feto oan ida ne’ebe falun nia ulun to’o ain ho kampana ida, nia ibun maran no nia inus ben turuk hela. Hau hatan ba nia “Hau sae Foho Ramelau ho Hau nia kolega sira, agora sira iha dalan mai ona”, depois nia hatan tan “nusa mak O mai tur fali iha ami nia eskola ne’e?” ho sinti komik ba nia prununsia Mambae ne’e hau nafatin hatan “Hau tur iha ne’e hodi hein Hau nia kolega sira seluk ne’ebe lao mai ona depois kareta sei mai hasoru ami hodi fila ba Lete-Foho”. Ho oin ne’ebe nakonu ho fiar a’an nia nafatin husu “nusa O sae Foho Ramelau ho pasta bo’ot los ne’e? sae foho la bele hori sasan todan” Nia kontinua tan “saida mak O tau iha O nia pasta laran ne’e?” Hau hatan badak deit dehan “iha Hau nia pasta laran ne’e nakonu ho sasan ne’ebe Hau presija”. Labarik feto ne’e kontinua esplika mai Hau oinsa nia Tiu fo divorsia ba nia Tia, konta sira nia vizinu balu ne’ebe namora kleur ona maibe seidauk kaben, nia konta mai oinsa sira halimar iha Eskola nst. Tamba nia hare Hau hakuak metin Hau nia a’an sinal Hau malirin nia dehan “se O malirin antaun mai it aba hein O nia kolega sira ne’e iha Hau nia uma deit”, Hau esplika ba nia katak Hau la bele husik hela fatin ne’e tamba Hau nia kolega malae feto ida agora dadaun iha dalan ho motor mai, ne’ebe Hau la bele husik hela fatin ne’e se lae sira bele konfudi buka Hau. Tamba hamlaha los ona Hau husu ba nia iha restorante ou warung ruma iha Aldeia Aimeta hodi Hau bele sosa hahan ruma, nia hatan “iha ne’e se warung la iha, O hamlaha kah? Hein iha ne’e Hau ba husu Hau nia Ama nia terigu sona fo ba O”. La hein tan Hau nia resposta nia halai ba nia uma, la to’o minutu lima nia halai mai fali, “Hau nia Ama dehan Ami nia terigu sona iha, nia dehan O malirin ne’e mai O ba haneruk ahi iha ami nia uma”, hatan lae ba nia Ama nia oferese maibe Hau husu nia ajuda. Hau dada sai dollar ida husi bolus fo ba nia hodi hola terigu sona limanulu Centavos, nia hatan diak fila kotuk halai ho osan iha nia liman ba sira nia uma ne’ebe besik husi fatin Hau tur ba. Depois minutu balu nia fila mai ho terigu sona plastik metan ida no osan bolta limanulu Centavos fo mai Hau. Laran kontenti simu terigu sona ba han no fo limanulu Centavos ba Labarik feto ne’e hodi fo agradese. Nia kontinua husu “ O mai husi ne’ebe? O nia naran saida? O hakarak, mai Hau lori O ba sintina iha kafe laran ami nia uma kotuk. Hau la tauk” ho hamnasa no sei nata hela terigu sona ne’e Hau hatan “Hau nia naran Mariani, Hau agora hela iha Dili, Hau ohin ba sintina tiaona depois Hau hakarak mak Hau ho Alin ba sintina iha Kafe laran imi nia uma kotuk ne’e” taka ho hamnasa hahahhahahaaaa. Ho seriu nia dehan mai Hau “ Hau nia Apa dehan eskola SMP hotu Hau sei ba eskola iha Dili, Hau hakarak ba Dili. Hau sei eskola bo’ot iha Dili, Hau nia Tiu dehan Dili ne’e bot, ema barak iha Dili”. Ami nia konversa para tamba Hau nia kolega Malae ho Maun Asaka to’o mai ona ho motor no ami desidi atu ba haneruk ahi iha Labarik Feto nia uma. Ami haneruk ahi iha sira nia dapur laran hamutuk ho Labarik feto ne’e nia familia tomak to’o ami nia kolega sira to’o mai. Bainhira atu sae kareta hodi fila ba Lete-Foho Hau kaer liman ho Labarik feto ne’e no dehan ba nia; “O nia brani ne’e sei halo O matenek iha Dili”. Rona ida ne’e nia Inan-Aman hamnasa.

Iha kareta laran tu-tuir dalan mai Dili, Hau lembra fali Labarik oan ne’e nia oin no ami nia konversa. Hau sinti ambiente ne’ebe oin seluk bainhira hala’o konversa ho Labarik feto ne’e. Labarik Feto ne’e hatudu mai Hau Labarik Timor ne’ebe puru no sei nakonu ho Timor nia mentalidade. Mentalidade puru Timor nian hatudu liu husi; bainhira nia mai hamaluk Hau, konvida Hau atu haneruk ahi iha sira nia uma tamba nia hare Hau malirin ho laran Kaman ajuda ba hola terigu sona fo Hau, hakarak sai Hau nia skoltu no mata dalan ba sintina iha Kafe laran iha sira nia uma kotuk nst. Saida mak nia hakarak ajuda Hau ne’e mai husi nia fuan laran duni ( Indonezia lia: tulus dari hati ) halo Hau hanoin, Labarik Feto ne’e sei fila a’an sai feto ne’ebe egoista, modernu, koalia Tetun ho prununsia Mambae troka ho Tetun prununsia Portugues ou ingles no mistura ho lia Indonezia bainhira nia to’o iha Dili hanesan nia mehi ne’ebe nia hatete mai Hau.

Mentalidade puru Timor hanesan  laran luak ba bainaka, inisiativa ajuda iha parte oin-oin ba se deit no hanoin ne’ebe inosenti mak riku balun husi Timor Lorosa’e iha Foho Ramelau nia okos. Dili nia anin ne’ebe nakonu ho konseptu-konseptu barak mak la reprezenta mentalidade Timor nian sei hu’u ses Riku puru Timor iha Labarik Feto ne’e wainhira nia to’o iha Dili.

Dili, Agustu 2014

                                                                                                                                       Mariani VK., S.IP

MOMENTU DALA TOLU HO PRIMEIRA DAMA TIMOR-LESTE, Sra. Isabel Ferreira

“Maun Taur (Aktual Prezidenti Timor-Leste ) Militar ne’ebe diferensia ho Militar Indonezia iha tempu Rezistensia tamba Maun taur Militar ne’ebe luta ba povu no nasaun nia direitu, hanesan mos ho ativista Direitus Humanus ida hanesan Hau, dehan Primeira Dama, Isabel Ferreira. ( Dili, 07 Juniu 2014 ).”

INTRODUSAUN

Hau Foto hamutuk ho

 

 Primeira Dama Timor-Leste, Sra. Isabel Ferreira

Hau kontente tebes, Hau nia mehi akontese ona! Hau hasoru ona Primeira Dama Timor-Leste, Sra. Isabel Ferreira no konsege koalia buat ruma ne’ebe Hau la konsege atu koalia ba Primeira Dama iha ami nia hasoru malu primeiru iha tinan ne’e ( 2014 ). Halo Hau kontente liu tan mak, Hau konsege koalia ba Primeira Dama buat ne’ebe Hau promete ona ba maluk vulnurabel Ema Moris ho HIV-SIDA, mak atu koalia ba sei deit konaba’a sira nia situasaun hanesan aksaun promove sira nia moris ne’ebe presija tebes tulun husi Timor Oan tomak.

Individualmente Hau atmira ou fans tebes Primeira Dama, Sra. Isabel Ferreira. Sintimentu atmira ou fans ne’e mosu tamba aktividade no kargu sira ne’ebe Primeira Dama Sra. Isabel Ferreira halo no asumi ona iha tempu Rezistensia hanesan ativista direitus humanus no depois Timor ukun rasik a’an husi primeiru Governu trazisaun UNTAET, Primeiru Governu Timor-Leste, to’o Governu agora dadaun ne’ebe lidera ona ba dala rua husi Primeiru Ministru Xanana Gusmão. Maibe simplesidade no aura matenek ne’ebe Primeira Dama hatudu iha momentu sira ne’e mak halo nia diferensia ho sira seluk.

Hau kosenge hasoru malu ona ho Primeira Dama bainhira Hau sei ki’ik iha momentu Hau halo passporte iha Minesteriu Justisa, iha momentu ne’eba Primeira Dama sei asume Vise Ministra Justisa ou Ministra Justisa ( haluha/duvida J ). Tuir fali mai iha Kinta, 05 Juniu 2014 hanesan ofisial iha Komisaun Nasional Kombate HIV-SIDA Timor-Leste oferese opurtunidade atu hasoru malu iha enkontru formal ida maibe la konsege atu koalia buat ruma. Maibe Maromak diak tebes mai Hau, iha semana ne’ebe hanesan, Sabadu, 07 Juniu 2014 iha opurtunidade mai Hau atu hasoru malu tan ho Primeira Dama, Sra. Isabel Ferreira iha nia Rezidensia iha Meti Aut, Dili no hasoru malu ne’e lao ho diak tebe-tebes. Obrigada ba ekipa Timor Post ne’ebe fo opotunidade ne’e mai Hau.

KONTIDU

Mai Ita ba tuir saida mak Hau hetan iha Hau nia sorumutu dala tolu ho Primeira Dama Timor-Leste, Sra. Isabel Ferreira:

• ·         Istoria badak real ida husi esperiensia privadu, bainhira hasoru diretamente Sra. Isabel Ferreira: “ Bainhira Hau sei ki’ik, iha momentu dadersan sedu ida hamrik iha lina naruk hamutuk ema lubuk ida ho objetivu atu trata passaporte RDTL, iha Minesteriu Justisa. Momentu ne’eba iha protesta makas husi ema sira ne’ebe atu trata passaporte ba funsiunariu Minesteriu Justisa ne’ebe servisu ba asuntu trata passaporte, tamba la iha justu iha prosesu simu dokumentus. Loron ida so simu limanulu dokumentus deit, maibe mosu problema tamba ema balu lori dokumentus to’o tolu nulu ou liu ne’e duni maske ema balu hamrik iha lina dala rua nulu pur ezemplu la hetan opurtunidade atu prosesu nia dokumentus tamba ema balu hamrik iha lina nia oin lori ona dokumentus tolunulu. Derepente mosu feto ida ne’ebe famozu mai Hau no ema sira seluk ne’ebe hamrik iha lina, hatais simples maibe smart, bainhira koalia hamosu aura pozitivu no simpatika. Feto ne’e mak Sra. Isabel Ferreira, aktual Primeira Dama Timor-Leste no momentu ne’eba asumi kargu Minstra ou vise Ministra Justisa ( haluha/duvida ) Primeiru Governu. Nia husu ba ema sira ne’ebe mak protesta tamba saida sira halo barulhu hodi lian makas protesta, depois hetan tia nia resposta nia dehan ba sira ne’ebe halo protesta katak kalma no sei iha nia solusaun. Depois nia lao hakat ba nia sala servisu. Laliu minute sanulu Sra. Isabel Ferreira hatun ordem atu simu se-se deit mak mai ona atu hatama sira nia dokumentus hodi prosesu sira nia passaporte.”
                                                                                                         
  Nia konsege halo mudansa ba sistema ne’ebe hamosu injustisa, protesta, konflitu nst. Sra. Isabel Ferreira hatudu nia a’an hanesan Lideransa ida ne’ebe interese tebes ba povu. Realidade iha leten ne’e hatudu iha interese atu komunika ho povu no ikus mai foti desizaun bazeia ba nesesidade povu nian. 

• 

  CNCS-TL Team & Primeira Dama iha Palacio do Presidente, Timor-Leste

  ·         Oportunidade tuir mai Hau hetan bainhira Komisaun Nasional Kombate HIV-SIDA ( CNCS-TL ) fatin Hau servisu ba agora dadaun, marka tempu atu enkontru ho Sra. Isabel Ferreira hanesan Primeira Dama Timor-Leste. Laran tristi ituan bainhira Hau nia naran la tama iha lista Sekretariadu CNCS-TL ne’ebe mak atu marka enkontru ho Primeira Dama. Maibe Hau bele maneja problema ne’e hodi ikus mai Hau mos tama ba sala enkontru Primeira Dama iha Palacío do Governo, Dili. Ho Aura pozitivu, benvindu ho domin ba grupu CNCS-TL, hatais simples, hahalok kalma hodi simu grupu CNCS-TL hodi tuir mai hala’o enkontru. Asuntu barak mak kobre iha enkontru laran maibe Liafuan ne’ebe Primiera Dama hato’o hodi hatan ba aksaun prevene HIV-SIDA mak osan mean duni tuir Hu nia sita. Liafuan konaba’a HIV-SIDA ne’ebe fo inspirasaun makas mai Hau iha momentu enkontru ne’e mak:
  Ø  “Atu sai husi risku ne’e laos lori aimoruk, polisia no seluk tan maibe muda mentalidade. Fila fali ba mentalidade funu, hanesan iha tempu rezistensia, agora dadaun mak atu funu liu husi familia.“
  Ø  “Se familia la iha valor ne’ebe diak antaun Governu no Nasaun sei la bele resolve problema ne’ebe iha.”
  Ø  “Tau importansia ba dignidade ba nia a’an hodi tane a’as nia a’an”
  Ø  “Valores hodi salva a’an"
  
  
  •  Ikus mai Hau hetan oportunidade ne’ebe iha nia sorte tebes tamba Hau konsege vizita diretamente Primeira Dama nia uma privadu no bele asiste Jornalista TimorPost halo intervista konaba’a Primeira Dama nia vida moris husi Ki’ik to’o ohin loron sai primeira Dama. Sra. Isabel konta ba Jornalista sira katak bainhira Nia sei ki’ik nia ajuda nia Inan rega modo iha sira nia tos iha uma kotuk, oinsa nia bele sai kordenador ONG Direitus Humanus Indonezia nian, KONTRAS mai Provinsia Timor-Timur ( naran Timor-Leste nian iha tempu invasaun Indonezia) no oinsa ikus mai para iha kadeia laran ho Estudante Timor sira  bainhira akompana Estudante Timor oan sira halo demonstrasaun iha Jakarta no istoria domin ho aktual Prezidente Timor-Leste, Sr. Taur Matan Ruak no oinsa Primeira Dama ho oin ne’ebe nokonu ho admira konta katak iha naran Gandhi ( Matenek nain, Lideransa no ideador Non Violence husi India) tama iha entre ida husi nain tolu husi Primeira Dama nia oan nia naran tamba Primeira Dama admira duni Mahatma Gandhi nia idea ou perspetivu.
  Hau estuda no sinte inspira husi lalaok Primeira Dama nian berani inisiativa loke ONG KONTRAS iha Timor bainhira tempu okupasaun Indonezia no koko atu luta makas Timor oan nia direitu iha tempu ne’ebe perigu. Tuir Hau nia hanoin presiza aten brani hodi hakilar konaba’a direitu humanu Timor Oan iha tempu Prezidente Soeharto ida ne’ebe lori Militar halo amiasa, oho, halo violensia hasoru se deit mak koko kontra nia. Hau estuda brani, ho laran tomak servisu ho luta ba Timor Oan nia Direitu no halo buat ne’ebe ita estuda no sinti ida ne’e mak ita nia vokasaun husi Primeira Dama Sra. Isabel Ferreira.
  Hatudu mai Hau Lideransa feto Timor ne’ebe hakarak Luta ba povu Timor nia moris diak, hatudu husi oinsa nia admira Mahatma Gandhi ne’ebe konesidu ho idea no hahalok Lideransa ne’ebe interese ba Povu India, Oinsa Primeira Dama iha inisiativa loke no hala’o servisu ONG KONTRAS iha Timor-Leste iha tempu Invazaun Indonezia hodi luta ba Direitus Humanus Timor Oan nian no depos sai Primiera Dama sempre  hala’o aktividade vizita ema moras sira iha Hospital, akompana Prezidente Sr. Taur Matan Ruak bainhira halo vizita ba area rural hodi halo dialogu ho povu ki’ik sira no hari’i duni Associação de Cônjuges dos Titulares de Timor Leste – ACTTL ho objetivu atu tulun povu Ki’ik no vulnurabel sira. Foin dadaun Primeira Dama ho membru ACTTL Intrega kalen hodi hadia eskola iha Atauro no fahe mos ekipamentus eskola ba Labarik sira iha Aldeia balu iha Atauru.
  
  
  KONKLUZAUN
  
  
  POEZIA
  Se Mak Nia?
  
  
  Simples iha hatais, maibe lae iha neon no fuan…
  Brani luta ba povu Timor bainhira situasaun polítika, siguransa no kultura la suporta…
  Lori ain lao iha fatuk, dut, rai hodi lolo liman ba povu, bainhira sira seluk tula ain iha kareta luxu…  
  Ho la rezeita modernizasaun, nafatin hamrik iha valor Timor nian…
  Kria tulun ho la iha tulun husi..      
  Naroman iha povu nia nakukun, Primeira Dama Timor-Leste, Sra. Isabel Ferreira.
  
  
  Tasi-Tolu, Dili. Tersa Feira 22 Juliu 2014
  Mariani VK., S.IP