KARTA HATO’O BA SENHOR MINISTRU TURISMU NO PRIMEIRU MINISTRU TIMOR-LESTE

"Artigu opiniaun ne'e publika ona iha Segment OPINIAUN Jornal TimorPost iha data 01 Jullu 2013"

Foto artigu ne'e iha Jornal TimoePost, Edisaun 01 Jullu 2013

Karta ida ne’e hanesan idea ne’ebe’e Hau hetan husi diskusaun naruk ho kolega turista husi Polandia, Alex no Ifa husi Irlandia. Iha primeiru sira nia vizita mai Timor-Leste turista nain rua ne’e gosta tebes-tebes Timor-Leste nia natureza no enviromentu hanesan tasi, ai, rai henek, landscape, hahan, labarik ki’ik, animal no situasaun iha suku-suku iha Timor-Leste no buat seluk tan iha Timor. Molok Ami hasoru malu, Turista nain rua ne’e hala’o ona viazem ba Baucau no luku iha Area Branca, Dili, Timor-Leste depois sira kontinua luku iha area Tasi-Tolu. Molok sira mai Timor sira hala’o uluk viazem ba iha nasaun-nasaun Azia hanesan Thailandia no Bali, Indonezia no kuaze nasaun sira iha Europa no Latin Amerika. Turista nain rua ne’e iha idea ne’ebe’e barak konaba’a fatin-fatin Turismu Timor-Leste ne’ebe’e sira fahe mai Hau no hamosu idea mai Hau konaba’a stratezia Turismu Timor-Leste husi sira nia hanoin konaba’a fatin-fatin turismu Timor-Leste husi ami nia diskusaun.

Deste uluk Povu no Governu Timor-Leste hakarak tebes atu Timor-Leste sai hanesan segundu Bali no perspektiva ida ne’e hanesan esperansa Turista balu mos. Perspektiva Timor-Leste sai hanesan segundu Bali iha futuru ofisialmente seidauk avizu ba publiku hanesan planu stratezia nasional ou projeitu nasional Governu Timor-Leste maibe esperansa bo’ot Timor-Leste atu sai fatin turismu internasional ne’ebe’e susesu hanesan Bali hodi nune’e bele fo jere osamentu ba ekonomia nasional Timor-Leste ne’ebe’e Timor-Leste presija tebes hodi fornese ba kualidade moris povu Timor-Leste tomak hanesan esperansa Governu no Povu Timor tomak. Badak, bele dehan katak se karik Timor-Leste sai hanesan destinasaun turismu internasional ne’ebe’e susesu hanesan Bali ou Timor-Leste sai hanesan segundu Bali maka sei ajuda tebes seitor ekonomia Timor-Leste. Perguntas mak tebes duni perspektiva Timor-Leste atu sai segundu Bali iha mundu hanesan povu no governu Timor-Leste hotu nia esperansa, bele realiza duni ho susesu ou lae? Mai ita hare husi Turista Alex no Ifa ne’ebe’e gosta tebes-tebes Timor-Leste iha sira nia primeiru viazem mai Timor-Leste, no iha ikus sei iha rekomendasaun balun. Karik buat sira ne’e hotu bele fornese buat ruma ( positive view ) ba Ministru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste ho espera katak bele uza hanesan materia ba analiza wainhira foti desizaun polítika turismu Timor-Leste.

Ifa, Turista husi Irlandia dehan mai Hau katak numeru turista mai Timor sei sae a’as tebes. Tamba nia hanoin Timor-Leste nia natureza no enviromentu bonita no uniku tebes. Liu-liu Timor-Leste nia riku soin iha tasi ( diving ) no situasaun ne’ebe’e eksotis tebes iha tasi ibun-tasi ibun iha Timor-Leste. Ifa, dehan katak nia ladun kontente no nia fiar katak sekuandu Governu no Povu Timor-Leste halo Timor-Leste sai segundu Bali  maka identidade Timor-Leste ne’ebe’e nia sinte no hare kuandu hala’o viazem sei lakon. Tasi no tasi ibun iha Timor sei nakonu ho negosiante, turista, foer no nia situasaun sei hanesan iha Bali, tamba ema hotu-hotu iha hanoin atu hatudu kultura ba turista tamba osan laos iha inisiativu fo konese kultura Timor ba Turista ( bussiness interest ) ne’e bele hamosu fraku iha mentalidade nasionalismu. Seluk tan mak, Timor-Leste sei nakonu mos ho negosiante mai husi nasaun liur ne’ebe’e mai ho nia kultura no ida ne’e bele redus kultura Timor-Leste. Ifa, hanoin sei atrai turista barak liu no diak liu ba natureza Timor-Leste se kuandu Tasi no Tasi Ibun nafatin natural hanesan agora dadaun. Tamba wainhira nia vizita tasi iha Dili no Baucau nia sinte hanesan nia vizita tasi privadu ninian ho situasaun ne’ebe’e sei natural.

Situasaun tasi no tasi ibun Timor-Leste karik hanesan Ifa hateten sei natural no menus husi vizitantes no turista, ida ne’e fo seguru ba turista sira ne’ebe’e iha sira nia nasaun sempre nakonu ho turista iha tasi no tasi ibun. Buat ne’ebe’e intereste mak oinsa tasi no tasi ibun Timor-Leste kontinua natural hanesan Ifa no turista sira seluk nia hakarak maibe hetan vizitantes ne’ebe’e a’as. Vizitantes a’as husi turista sira bele fo benefisiu a’as ba ekonomia Timor-Leste. Signifika badak mak oinsa stratezia Governu Timor-Leste atu halo nakonu tasi no tasi ibun Timor-Leste nian ho turista ne’ebe’e sei fo benefisiu ba ekonomia ita nia nasaun maibe kria situasaun natural ba tasi no tasi ibun Timor-Leste nafatin. Stratezia simple mak la bele fo lisensa konstrusaun infrastrutura ne’ebe’e bele produs foer ( limbah/sawage ) barak, no dezenvolve suku tradisional peskadores Timor-Leste nian no la bele istraga plantasaun orijinal Timor-Leste nian. Planu dezenvolvementu kultura, povu, plantasaun no natureza orijinal Timor-Leste nian tengki hatu’ur iha pojisaun a’as liu hotu duke planu loke hotelaria no planu stratezia modernu sira seluk iha Timor-Leste. Tamba buat ne’ebe’e uniku husi kultura Timor-Leste ne’ebe’e aprezenta husi povu Timor-Leste rasik mak turista husi rai liur hakarak hare no esperiensia.

Diskusaun uniku no interestante seluk mak mai husi Alex ( turista husi Polandia ), ne’ebe’e interestante tebes ho fatin turismu iha Tasi-Tolu hanesan Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu. Razaun Alex intereste tebes ba fatin turismu rua ne’e mak tamba Amu Papa Joao Paulo II mai husi nasaun ne’ebe’e hanesan ho Alex, sira mai husi Nasaun Polandia. Turista husi Polandia ne’e sinti orgullu tebes ema husi nia nasaun bele hetan fatin ne’ebe’e spesial iha Nasaun no Povu Timor-Leste nian fuan laran. Idea ne’ebe’e mosu husi Turista Alex nia esperiensia sintimentu orgullu mak oinsa Governu kria stratezia atu dada turista husi Polandia no Turista Katolíka Internasional sira atu mai Timor-Leste hodi mai vizita Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu. Razaun tamba Timor-Leste iha fatin turismu ne’ebe’e iha relasaun ho ema Polandia no sarani Katolíka iha mundu, ezemplu Amu Papa Joao Paulo II hanesan lideransa Katolíka mundu nian ne’ebe’e mai husi Polandia ou bele dehan ema Polandia, antaun sintimentu orgullu bainhira Alex hatene iha Statu Amu Papa Joao Paulo II iha Timor-Leste no hanesan ema Polandia nia mos hakarak hatene fatin historia ne’ebe’e ema Polandia sira seluk ( iha kazu ne’e; Amu Papa Joao Paulo II ) iha Timor ( Uma Adat Tasi-Tolu ne’ebe sai fatin primeiru Amu Papa Joao Paulo II iha Timor). Sintimentu ida ne’e bale mos ba turista nasionalismu Polandia no Turista Katolíka husi nasaun seluk. Entre Governu no Igreja Timor-Leste tengki sevisu hamutuk hodi dezenvolve no promove fatin turismu Uma Adat fatin  primeiru vizita Amu Papa Joao Paulo II iha Timor no Area Statu Amu Papa Joao Paulo II ou konesidu ho naran JP, Tasi-Tolu. Ho nune’e orijinal kultura Timor no kultura Katolíka sei buras hamutuk iha area turista rua ne’e ( Uma Adat Tasi-Tolu no Statu Amu Papa Joao Paulo II, Tasi-Tolu) no ida ne’e mak Timor aprezenta ba Turista sira ne’ebe’e mai vizita. Kultura orijinal Timor-Leste kahur kultura Katolíka buat ne’ebe’e extraordinariu tebes tamba, ida ne’e katak iha unidade kultura Leste parte mundu ne’ebe’e mai husi kultura Timor-Leste ne’ebe’e hatudu husi Uma Adat monumen ba fatin primeiru Amu Papa Joao Paulo II halo missa iha Timor-Leste ho kultura Katolíka husi historia prezensa Igreja Katolíka liu husi prezensa Amu Papa Joao Paulo II iha Tasi-Tolu, Dili.

Atu dezenvolvementu Turismu Timor-Leste Governu ba hala’o ona estudu iha nasaun seluk no aktividade seluk ne’ebe’e gasta osamentu barak tebes, karik Governu bele hare ezemplu ne’ebe’e eskritor ou Hau hala’o ona hanesan halo diskusaun ou kolekta observasaun turista-turista ne’ebe’e mai vizita ona Timor-Leste. Ezemplu, kria kuesioner ba turismu sira ense konaba’a sira nia observasaun no sugestaun ba turismu Timor-Leste molok sira atu husik hela Timor-Leste, no aktividade ne’e bele hala’o iha Aeroportu, Portu no Fronteira teresta entre Timor-Leste no Indonezia tamba fatin-fatin sira nudar fatin turista-turista sira liu hodi husik hela Timor-Leste. Husi kuesioner ne’ebe’e turista sira prense ona ne’e bele sai hanesan data ba Ministru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste estuda no hodi formula polítika nasional turismu nian. Servisu hamutuk entre Minesteriu Turismu Timor-Leste no Imigrasaun Timor-Leste mak bele realiza planu kuesioner hodi hetan data konaba’a situasaun no turismu iha futuru husi turista sira.

Konkluzaun: Minustru Turismu no Primeiru Ministru Timor-Leste.... Hau aprende ona buat foun konaba’a Turismu husi Turista nain rua ( Alex no Ifa ) liu husi ami nia diskusaun no Hau la uza ou gasta osan barak hodi hetan lisaun sira ne’e no Hau mos iha inisiativu atu fahe saida mak Hau hetan ona ho gratuitu liu husi artigu simple ida ne’e ba Ita Bo’ot nain rua tamba Hu fiar katak ida ne’e sei fornese buat ne’ebe’e pozitivu tebes ba ita nia Nasaun Timor-Leste.

Estuda husi ema seluk konaba’a oinsa atu dezenvolvementu iha area turismu buat ne’ebe’e diak, maibe karik sei diak liu tan sekuandu ita bele estuda husi turista ou ema seluk ne’ebe’e mai halo viazem ona iha fatin-fatin turismu Timor nian. Turista sira ne’e iha ona esperensia konaba’a oinsa bele goza turismu iha nasaun barak, ne’e duni sira iha ona perpektiva ne’ebe sira bele uza hodi kompara turismu fatin ida ho fatin seluk no konserteza sira iha konkluzaun final ne’ebe’e pozitivu. 

Mariani VK.