RAMELAU NIA FURAK DEPENDE BA OAN TIMOR SIRA NIA FURAK

Artigu ne’e hanesan esperiensia no perspetivu privadu

Depois hare ou nonton filme Indonezia ho titlu “3cm” inspira tebes hau atu hala’o viazem sae ba Foho ne’ebe sagradu ba Timor Oan Tomak, Foho Ramelau. Foho ne’ebe a’as liu iha Timor, foho ne’ebe sai simbolu iha tempu revolta hasoru Portugal no tempu rezistensia hasoru Indonezia.

Ikus mai, Hau nia mehi atu viazem sae Foho Ramelau ne’e akontese duni iha fulan Outubru 2013. Iha sintimentu ksolok, tristi, tauk, kolen, enkolerizar ou penasaran no seluk tan ( nst ) molok atu sai husi uma iha Dili ho kareta trek ba Foho Ramelau liu husi Lete-Foho, Ermera.

Kalan tuku 08.12 OTL ami nain sia ( 9 ) husi Dili simu ho Lete-Foho nia kalohan, anin kalan malirin no nakukun maibe sintimentu ne’ebe ami sinte sira wainhira sei iha Dili aumenta tan nia nivel ba a’as. Mana Lonia ho nia familia fornesa han kalan no toba fatin ne’ebe komfortabel tebes mai ami iha sira nia uma. Wainhira dader mai, hafresku tebes matan wainhira hare hetan foho sira ne’ebe haleu Lete-Foho, ai samtuku, ai kafe iha tos, dut matak no be’e sulin iha rai lolon nst. Ami nia prezensa iha Lete-Foho naton ho basar iha Lete-Foho, situasaun puru ou orizinal Timor ita bele hare iha basar ne’e. Komersiu asu, has fuik, kafe musan, sukaer nst alende mos iha sasan  sira fa’an iha loja Zinzang ou Xina sira iha Dili ne’e. Maibe atitudi oin-nain ou hase-dor Lete-Foho oan sira maka loke Hau nia laran atu hadomi liu tan Lete-Foho no hare paijajen Lete-Foho furak liu tan. Buat uniku ida tan husi Lete-Foho maka, fatin ne’ebe tane a’as Igreja Katólika ne’e hatudu husi sinal barak-barak hanesan gruta sira, statu Jesus no Nossa Señora Maria sira, Cristo Rei iha

Husi Karuk Leten: foto I hatudu Oan Lete-Foho sira tetu hela kafe, Tiu ida dada asu hodi ba fa'an, Tia ida kous manu hodi fa'an no ai han sira ne'ebe fa'an iha Basar Lete-Foho

Foho leten, Cruz Jovem no sinal seluk tan. Sinal seluk tan mak wainhira iha loron Domingu transporte publiku la lao tamba Amu Parokia bandu hodi husu ema hotu atu tuir Missa. Bainhira Hau husu nia razaun husi Kolega ida ne’ebe orizim husi Lete-Foho nia hatan, “ Santa ho Santo barak mak mai husi Lete-Foho ne’e mak sira nia familia tenki halo tuir Igreja Katólika”.

Situasaun Basar Lete-Foho

Kalan, iha tuku hitu liu ami aranka ho kareta ba Ramelau hun hodi komesa sae iha kalan nakukun. Anin bo’ot, kolen, dada i’is naruk, malirin akompana ami sae ba Foho a’as liu iha Timor-Lorosa’e ne’e. Maibe Hau la iha sinti tauk, tamba fiar katak Hau agora lao hela iha Hau nia uma, Oan Timor sira nia fatin. Depois jantar iha Foho leten ho anin bo’ot tebes kontinua lao no to’o iha area Fatuk-Laran iha oras sanuluresinrua kalan bot liu ami desidi atu para hodi toba no kontinua ami nia viazem aban dader tuku lima. Fulan naroman tebes no bonita tebes leno ami iha ami nia toba ne’ebe malirin tebes maske haneruk ahi ona.

Matan hateke hakfodak tebes no fuan kontente, Ami hamrik entre dut matak no aifunan Daisy ( iha lian Ingles ) kor mutin. SSSSSSSuuuuupeeeeeeeeerrrrrrrrr bonita!!!! Ne’e esperiensia primeiru iha Hau nia moris laran tomak, durante ne’e Hau hare iha televizaun, video, foto sira iha kalendariu, jornal, nst deit ne’ebe foka sai iha rai Europa no Amerika ne’eba nunka hanoin katak Timor-Leste mos iha natureza no paijajem hanesan ho rai sira iha Europa no Amerika. Tamba aifunan Daisy nia bonita halo Hau lakoi atu ku’u no sama iha leten. Husik hela Jardim aifunan Daisy, ami kontinua sae liu husi dalan ne’ebe klot, naruk, kois, iha foho lolon nia konkluzaun mak dalan ne’ebe perigu tebes ikus mai lori ami to’o iha Foho Ramelau ou Tatamelau nia tutun ne’ebe iha Estatu Nossa Señora Maria.

Aifunan Daisy ( iha lian Ingles )

 A’an sinti special tebes tanba Maromak fo ona paijajem Timor tomak ne’ebe bele hare husi Foho Ramelau tutun! Kalohan taka Timor laran tomak halo ami hamrik a’as liu kalohan, ne’e esperiensia ne’ebe la bain-bain tamba bain-bain ami hamrik iha kalohan okos. Bainhira kalohan komesa ses matan hateke mos tasi feto, tasi mane, ila Atauro, no foho sira ne’e. Hau mos bele hateke Hau nia suku Tapo, Bobonaro.

Ami lao tun ba Hatublico husi Foho Ramelau ne’e mos esperiensia ne’ebe furak hotu. Manu fuik kor oin-oin kanta hamaluk ami nia lao tun, anin hafresku ami isin, kor matak husi dut, ai no ai-funan hafresku matan no ai-fuan fuik sira hamidar ami nia nanal no kakorok. Nia konkluzaun mak Ami lao iha Lalehan nia dalan!

Bain hira to’o iha purtaun Foho Ramelau iha Hatublico Hau nia atensaun sita poezia ne’ebe furak dala atus ida tuir Hau nia hanoin. Hau ladun  sita se mak hakerek poezia ne’e no hau mos halokon tia foto poezia ne’ebe hau konsege hasai ho Hau nia kamera. Poezia ne’e mak:

Poezia ne’ebe hakerek iha parede purtaun Foho Ramelau:

Ema nia furak depende ba nasaun nia furak,

Nasaun nia furak depende ba mundu nia furak,

Mundu nia furak depende ba natureza nia furak.

Kolen no ain moras tebes halo Hau la bele lao tan, ho nune’e Maun Asaka tula Hau ho motor hodi hatun iha aldeia Aimeta, suku Katrai-Kraik hodi hein kolega sira seluk lao mai atu nune’e ami bele fila fali ba Lete-Foho. Tamba nia natureza, kondisaun sosial no nia ema halo Aldeia Aimeta kuda metin iha Hau nia fuan laran. Iha istoria interesante ida bainhira oras hat Hau iha Aldeia Aimeta, Istoria ne’e mak:

Paijajem iha no husi Foho Ramelau Tutun!

“Bainhira Hau lao tun tama ba Aldeia Aimeta ema Aimeta sira nia atensaun mai hotu Hau. Sira hotu-hotu kumprimenta Hau, balu ne’ebe distansia dok husi Hau sira kumprimenta ho hakilar deit, balu sei ta’a rai iha tos laran para minutu balun hodi hateke mai no ikus mai depois kumprimenta sira komesa husu pergunta oin-oin hanesan ba ne’ebe?, mai husi ne’ebe?, nusa lao mesak?, nst. Hau para iha Eskola Primaria ida hodi uza sira nia sintina no ikus mai tur iha eskola ne’e nia varanda hodi hein kolega sira seluk maibe, hau la mesak labarik no ema bo’ot iha Aldeia Aimeta mai hamaluk no haleu Hau. Ami dadalia lia to’o nakukun mai tamba kalan ona no sira mos husik hela Hau mesak tur. Liu tia minute balu, teki-teki lian labarik feto ida mosu iha Hau nia kotuk, “O mesak deit mak sa’e ba Foho Ramelau ne’e kah? ( nia koalia Tetun ho prununsia Mambae )”  Hakfodak ho lian ne’e Hau mos fila kotuk atu hare se mak ne’e? Hamrik iha Hau nia oin Labarik feto oan ida ne’ebe falun nia ulun to’o ain ho kampana ida, nia ibun maran no nia inus ben turuk hela. Hau hatan ba nia “Hau sae Foho Ramelau ho Hau nia kolega sira, agora sira iha dalan mai ona”, depois nia hatan tan “nusa mak O mai tur fali iha ami nia eskola ne’e?” ho sinti komik ba nia prununsia Mambae ne’e hau nafatin hatan “Hau tur iha ne’e hodi hein Hau nia kolega sira seluk ne’ebe lao mai ona depois kareta sei mai hasoru ami hodi fila ba Lete-Foho”. Ho oin ne’ebe nakonu ho fiar a’an nia nafatin husu “nusa O sae Foho Ramelau ho pasta bo’ot los ne’e? sae foho la bele hori sasan todan” Nia kontinua tan “saida mak O tau iha O nia pasta laran ne’e?” Hau hatan badak deit dehan “iha Hau nia pasta laran ne’e nakonu ho sasan ne’ebe Hau presija”. Labarik feto ne’e kontinua esplika mai Hau oinsa nia Tiu fo divorsia ba nia Tia, konta sira nia vizinu balu ne’ebe namora kleur ona maibe seidauk kaben, nia konta mai oinsa sira halimar iha Eskola nst. Tamba nia hare Hau hakuak metin Hau nia a’an sinal Hau malirin nia dehan “se O malirin antaun mai it aba hein O nia kolega sira ne’e iha Hau nia uma deit”, Hau esplika ba nia katak Hau la bele husik hela fatin ne’e tamba Hau nia kolega malae feto ida agora dadaun iha dalan ho motor mai, ne’ebe Hau la bele husik hela fatin ne’e se lae sira bele konfudi buka Hau. Tamba hamlaha los ona Hau husu ba nia iha restorante ou warung ruma iha Aldeia Aimeta hodi Hau bele sosa hahan ruma, nia hatan “iha ne’e se warung la iha, O hamlaha kah? Hein iha ne’e Hau ba husu Hau nia Ama nia terigu sona fo ba O”. La hein tan Hau nia resposta nia halai ba nia uma, la to’o minutu lima nia halai mai fali, “Hau nia Ama dehan Ami nia terigu sona iha, nia dehan O malirin ne’e mai O ba haneruk ahi iha ami nia uma”, hatan lae ba nia Ama nia oferese maibe Hau husu nia ajuda. Hau dada sai dollar ida husi bolus fo ba nia hodi hola terigu sona limanulu Centavos, nia hatan diak fila kotuk halai ho osan iha nia liman ba sira nia uma ne’ebe besik husi fatin Hau tur ba. Depois minutu balu nia fila mai ho terigu sona plastik metan ida no osan bolta limanulu Centavos fo mai Hau. Laran kontenti simu terigu sona ba han no fo limanulu Centavos ba Labarik feto ne’e hodi fo agradese. Nia kontinua husu “ O mai husi ne’ebe? O nia naran saida? O hakarak, mai Hau lori O ba sintina iha kafe laran ami nia uma kotuk. Hau la tauk” ho hamnasa no sei nata hela terigu sona ne’e Hau hatan “Hau nia naran Mariani, Hau agora hela iha Dili, Hau ohin ba sintina tiaona depois Hau hakarak mak Hau ho Alin ba sintina iha Kafe laran imi nia uma kotuk ne’e” taka ho hamnasa hahahhahahaaaa. Ho seriu nia dehan mai Hau “ Hau nia Apa dehan eskola SMP hotu Hau sei ba eskola iha Dili, Hau hakarak ba Dili. Hau sei eskola bo’ot iha Dili, Hau nia Tiu dehan Dili ne’e bot, ema barak iha Dili”. Ami nia konversa para tamba Hau nia kolega Malae ho Maun Asaka to’o mai ona ho motor no ami desidi atu ba haneruk ahi iha Labarik Feto nia uma. Ami haneruk ahi iha sira nia dapur laran hamutuk ho Labarik feto ne’e nia familia tomak to’o ami nia kolega sira to’o mai. Bainhira atu sae kareta hodi fila ba Lete-Foho Hau kaer liman ho Labarik feto ne’e no dehan ba nia; “O nia brani ne’e sei halo O matenek iha Dili”. Rona ida ne’e nia Inan-Aman hamnasa.

Iha kareta laran tu-tuir dalan mai Dili, Hau lembra fali Labarik oan ne’e nia oin no ami nia konversa. Hau sinti ambiente ne’ebe oin seluk bainhira hala’o konversa ho Labarik feto ne’e. Labarik Feto ne’e hatudu mai Hau Labarik Timor ne’ebe puru no sei nakonu ho Timor nia mentalidade. Mentalidade puru Timor nian hatudu liu husi; bainhira nia mai hamaluk Hau, konvida Hau atu haneruk ahi iha sira nia uma tamba nia hare Hau malirin ho laran Kaman ajuda ba hola terigu sona fo Hau, hakarak sai Hau nia skoltu no mata dalan ba sintina iha Kafe laran iha sira nia uma kotuk nst. Saida mak nia hakarak ajuda Hau ne’e mai husi nia fuan laran duni ( Indonezia lia: tulus dari hati ) halo Hau hanoin, Labarik Feto ne’e sei fila a’an sai feto ne’ebe egoista, modernu, koalia Tetun ho prununsia Mambae troka ho Tetun prununsia Portugues ou ingles no mistura ho lia Indonezia bainhira nia to’o iha Dili hanesan nia mehi ne’ebe nia hatete mai Hau.

Mentalidade puru Timor hanesan  laran luak ba bainaka, inisiativa ajuda iha parte oin-oin ba se deit no hanoin ne’ebe inosenti mak riku balun husi Timor Lorosa’e iha Foho Ramelau nia okos. Dili nia anin ne’ebe nakonu ho konseptu-konseptu barak mak la reprezenta mentalidade Timor nian sei hu’u ses Riku puru Timor iha Labarik Feto ne’e wainhira nia to’o iha Dili.

Dili, Agustu 2014

                                                                                                                                       Mariani VK., S.IP