BAINHIRA TEMPU HAS TO’O MAI

Has fuan okir hela

Ema biolozia dehan has hanesan ai-fuan nasaun tropical sira nian ne’ebe fan ho presu karun tebes iha nasaun Europa sira. Nasaun hanesan India halo has hanesan sira nia ai-fuan nasional, Iha has kor mean husi Afrika, no iha menu matabisu famozu naran sticky mango rice husi Thailandia uza has fuan, karil ben ( santan ) no etu. Has Timor nian ne’e organiku no iha sabor no morin special tebes duke has sira ne’ebe fan iha super merkadu ou super market iha rai laran no liur ( ne’e esperiensia privadu ). Maibe bainhira tempu has to’o iha istoria ne’ebe barak mosu iha Timor-Leste, esperiensia no istoria balun mak tuir mai ne’e…

Imajina tok saida mak sei akontese ba Ita hotu nia fuan kuandu sae motor hetan hu’u husi anin fresku lokraik nian, lao iha dalan los no kaber iha parte balu hateke has funan tebar no iha parte balu hateke tasi nia azul :) MORIS KOMPLETU!!! Tempu no situasaun ida ne’e so bele esperiensia iha tempu antes udan deit kada tinan ida iha Dili, Timor-Leste. Seidauk to’o iha ne’e deit, interesante seluk tan maka tuir mai ne’e….. :

Matan hateke has funan iha parte seluk no tasi nia azul iha parte seluk. Ne'e so akontese iha Dili, Timor-Leste. Area Farol.

Has funan iha Sidade Dili fo paijazem no situasaun diferensia

Has funan sinal tempu has tasak besik ona. Farol, Dili, Timor-Leste

Dezenu ilustrasaun Istoria "Ano, Anoi no Abita Mi Ba Has horok". By: Delivio

Istoria ne’e akontese iha tempu invazaun Indonezia mai Timor-Leste no istoria ida ne’e realidade, “ iha familia ida ho oan nain tolu moris iha uma rasik iha Becora, Dili, Timor-Leste. Oan sira ne’e naran Ano, Anoi no Abita bainhira has tasak ona sai hanesan tempu ne’ebe kontenti ba Ano, Anoi no Abita tamba sira bele sinti has nia gostu maibe sira iha problema tamba sira la iha ai-horis has iha sira nia jardim maibe sira nia vizinu nian iha maibe has hun ne’e mos sira nia vizinu tau horok ho kesi hena metan ba. Bainhira lao ba no fila husi eskola sira nia matan hateke ba has fuan tasak no nia morin korazem sira atu ku’u ba han tia has ne’e hodi habokon graganta iha oras meudia maibe hena metan sinal horok ne’ebe vizinu ne’e kesi hatauk sira atu lolo liman ba has fuan sira ne’e. Labele augenta ona iha kalan ne’e Anoi halo planu atu hader dadersan nakukun deit hodi ba foti sira nia vizinu nia has tasak ne’ebe monu ba rai tamba kalan ne’e anin hu’u. Anoi nia planu ne’e nia subar metin ba nia a’an deit la fo hetene ba nia inan-aman no nia Maun Ano no mos Alin feto Abita. Bainhira manu kokorek iha dader nakukun Anoi haksoit husi kama halai no lolo liman hodi loke odamatan. Odamatan nakloke Anoi kontinua halai ho fuan kontenti diretamente ba has hun vizinu uma sorin nian no nia hakodak tebes bainhira nia to’o iha has hun ne’e no nia dehan ho hakfodak “Ano.. O mos iha ne’e kah? Afinal…” “susssttt.. nonok orsida ema rona” hatan Ano ho oin hakfodak no liman fuan hatudu taka ba nia ibun, sinal katak koalia nonok. Teki-teki Abita mos mosu iha Ano no Anoi nia kotuk no hatete “ imi rua mos iha ne’e atu foti has monu ne’e kah?” Ano & Anoi hakfodak ho Abita nia prezensa no sira rua diretamente dada tun haruka tur Abita no Ano dehan “agora ita tengki mi tia ba has nia hun ne’e par nia horok ne’e lakon tia” Anoi hatan “tebes kah lae? Se mak dehan?” Abita hatan ba Anoi “ Hau mos rona hensan Ano dehan ne’e, ema barak maka halo ona hanesan ne’e” ho lian obriga ituan Ano dehan “fiar sa.. agora ita mi ona ba has hun ne’e pois ita foti has ne’e ona”. Ikus mai sira nain tolu aseita Ano nia idea no sira fila ba uma hodi komesa han has ida ohin ne’e depois liu loron hirak balu sira sei didiak hela no ikus mai sira fiar ona konaba Ano nia idea mi ba has hun hodi halakon nia horok.”

Istoria iha leten ne’e karik hanesan mos istoria realidade ba Oan Timor lubuk konaba’a stratezia halakon horok ai-fuan ne’ebe nia hun kesi ho hena metan, mean, tali tahan, tali rafia no seluk tan. No Stratezia halakon horok ne’e liu husi mi ba ai-hun ne’e, ai-fuan ne’e kose ba fuk, tafui kaben ba ai-hun ne’e no seluk tan. Bainhira konsulta ho Sra. Constançia ne’ebe hala’o tempu labarik iha tempu Portugues nia ukun ba Timor-Leste dehan katak, iha tempu Portugues Hau hare horok iha ai’fuan nia hun sira ne’e barak liu duke agora. Sra. Constançia hatutan tan, bainhira ita hare iha ai-fuan hun tara be’e ne’ebe nakonu ho sasan oin-oin, bebak tarak, batar fulin, ai-tarak ne’e hatudu katak ai-fuan ne’e iha horok. Stratezia ne’ebe uluk Sra. Constançia sei labarik ho nia kolega otas sira halo hodi halakon horok maka ai-fuan ne’e ku’u tia pois kose ba fu’uk hodi temi mantra “horok ne’e sei kona ami bainhira ami nia fuk ne’e O konta hotu, fooiiiihhhh..” ou se lae sira tuda halo monu tia objetu horok sira ne’e. hahhahaaaahhhaaaa

Istoria realidade sira ne’e laos atu fo hanoin ita konaba’a hahalok at Oan Timor sira, maibe atu fo hanoin ida katak, kria ona momentu ou akontesementu realidade husi kultura Timor-Leste rasik hodi sai istoria ne’ebe bele konta ba Labarik Timor sira ho impaktu maka labarik sira iha interese hakarak aprende, buka hatene no hadomi kultura Timor. Liu husi istoria realidade ne’ebe intersante Timor nian mos hatudu diferensia Timor-Leste ho nasaun seluk no hatur Timor-Leste iha sistema internasional hanesan nasaun soberanu.

Has okir sai favoritu feto Timor, ne'e realiddae! Mana Mei fahe has okir mai Hau

Realidade intersante seluk tan maka feto Timor barak maka gosta han buat sing. Has okir sai ai-fuan sing ne’ebe favoritu ba feto Timor sira. Iha Kapital Dili barak iha Estrada ninin maka fa’an has okir ne’ebe kahur ona ho sumu ne’ebe kor kinur iha plastik mutin transparan ki’ik pois aumenta tan masin ne’ebe kahur ona ho ai-manas. Jovem feto ida ho naran Yana dehan nia kuaze loron-loron hola no konsumsi has okir ne’ebe kahur ona ho sumu ne’ebe kor kinur iha plastik mutin transparan ki’ik pois aumenta tan masin ne’ebe kahur ona ho ai-manas, maske nia estomuk ki’i ona maibe nia kontinua konsumsi nafatin. Bainhira perguntas ida dehan, sa gostu husi has ne’ebe Yana konsumsi ne’e? Yana hatan, “la hatene ehh.. saida. Maibe Hau hakarak han bebeik. Hau gosta han has budu to’o Hau nia estomuk moras, ne’e deste Hau sei ki’ik”, dehan Yana ho kontinua nata has okir ne’e.

Vendedor has okir ne'ebe kahur ho sumu kinur iha plastik transparan pois aumenta masin ne'ebe kahur ona ho ai-manas

Yana enjoy hela
has okir ne'ebe kahur ho sumu kinur iha plastik transparan pois aumenta masin ne'ebe kahur ona ho ai-manas

Karik istoria sei la hanesan iha nasaun seluk bainhira tempu has to’o maibe iha istoria realidade maka akontese iha Timor-Leste. Karik liu husi istoria realidade ne’ebe mosu iha tempu has no situasaun bainhira has funan bele sai stratezia turismu, kultura, ekonomia, no edukasaun? Komforme Timor-Leste aproveita no maneza. Oinsa ho maneiza stratezia hirak ne’ebe temi ona? Ne’e presija prosesu ne’ebe presija komesa agora.

                                   

Nota Badak: Obrigada ba kolega sira ne’ebe hakarak ona fahe sira nia esperiensia no istoria iha bainhira tempu has komesa, Mana Noi, Alin Yana no spesial ba Hau nia Inan Constançia. Agradese mos ba Kolega sira no vendedor has iha area Bundaran Comoro, Dili ne’ebe sai ona objetu foto ba artigu ne’e, Yana no Mana Mei.Agradese ba Alin primu Delivio ne'ebe ho laran kaman ona hakarak dezenu ilustrasaun ba istoria, Hau apresia tebes. Imi nia kontribuisaun tomak, suporta ona Hau atu fahe no konserva Timor-Leste nia istoria ne’ebe ema barak hanoin la importante.

------------------- KSOLOK TEMPU HAS BA OAN TIMOR TOMAK ----------------

Dili, 05 Outubru 2014

Mariani VK.