BOBONARO; POTENSIA NO PROBLEMA NE’EBE HETAN IKNORIA

Naran ida Bobonaro ne’e iha nia siknifika tolu, ida maka Distritu Bobonaro ho nia Kapital iha Sub-Distritu Maliana, Rejional Bobonaro ho nia Kapital mak Sub-Distritu Maliana no ikus maka Sub-Distritu Bobonaro rasik ho nia Kapital mak Bobonaro Villa. Afinal konfuzaun bo’ot ida…? Presija hadia..? Konfuzaun la to’o iha ne’e deit maibe mosu tan pergunta konfuzaun seluk tan  bainhira Hakerek Nain le’e artigu ho lian ingles iha website Wikipedia.com konaba Bobonaro nian. Maka hanesan, iha tempu Portugues nia ukun Distritu Bobonaro nia kapital maka Vila Armindo Monteiro ne’ebe agora Bobonaro Villa ne’e, presija buka hatene istoria ida ne’e nia los? Seluk tan maka Bobonaro Villa mos konesidu ho naran Aubá, liafuan Aubá ne’e mai husi liafuan saida? No Ema Portugal ou Oan Timor maka Aubá ne’e? Konfuzaun no Informasaun sira ne’ebe hamosu husi artigu ida iha Wikipedia.com ne’e validu ou lae ladun importante, importante maka hanesan Oan Bobonaro no Oan Timor tomak bele inspira husi konfuzaun no informasaun husi Wikipedia.com atu peskiza liu tan, observa liu tan, vizita liu tan depois hakerek barak liu tan konaba’a istoria no kondisaun real Bobonaro! Ho objetivu atu hamosu istoria no kondisaun Bobonaro ne’ebe los no real ba Oan Timor tomak no ba mundu.

Merkadu Bobonaro iha tinan 1986 ( Fontes: http://en.wikipedia.org/wiki/Bobonaro#mediaviewer/File:Bobonaro_2.jpg  )

Maibe artigu ne’e laos atu buka tuir konfuzaun no informasaun sira iha leten maibe atu hakerek kona’aba potensia no mos problema ne’ebe hetan iknoria ona, ne’ebe sei esplika klaru tuir mai. Artigu ida ne’e rezultadu husi observasaun Hakerek Nain husi passa tempu kalan tolu loron hat iha Bobonaro. Lao haleu Bobonaro Villa no to’o  mos iha area foho fatuk monu ou iha tempu Portugues nia ukun konesidu ho Pedra Verde, tun ba to’o iha Aldeia Malilu no mos lao ba iha Aldeia Tulu-Ata.

Rejional Bobonaro iha mapa Timor

Sub Distritu Bobonaro iha mapa Rejional Bobonaro

POTENSIA SAIDA?

Potensia husi Bobonaro Villa maka turismu uma ou konstrusaun restu tempu Portugues nian ne’ebe Ema Portugues husik hela iha Bobonaro Villa. Uma sira ne’e, konstrusaun restu istilu Portugues nian duni no konstrusaun Uma Xineza sira nian ne’ebe sira hari’i iha tempu Portugues nia ukun. Maski potensia Bobonaro iha rekursu natural hanesan kami, modo, aifunan no dut matak iha foho leten diak tebes ba animal hakiak sira, nst. Maibe tamba saida uma ou konstrusaun restu Portuges nia ukun sai potensia bo’ot?  

Area Kami Laran, Bobonaro Villa

Tuir dadalia ne’ebe Hakerek Nain halo ho Oan Bobonaro ne’ebe uluk hela iha Bobonaro dehan Uma sira ne’e uluk iha tempu Portugues sai hanesan edifisiu, hela fatin Malae Portugal sira, Ospital, eskola, uma ema Xina Timor oan sira mos fatin hodi hala’o sira nia bisnis. Kuandu iha kamera hodi foka no grava maka to’o agora ita sei bele hare saida mak akontese iha kontrusaun historia sira ne’e, valor historia ba Oan Bobonaro no Timor no mos Ema Portugues sira importante tebes atu hatene. Rasional kuandu Ema Portugues sira hakarak hatene historia sira nia Avo sira iha Bobonaro no mos Oan Bobonaro otas agora hakarak hatene sira nia Avo nia historia uluk liu husi konstrusaun sira ne’e.

Area Fatuk Monu ou Pedra verde

Aktividade Komunidade iha Area fatuk Monu ou Pedra Verde, Bobonaro Villa

Informasaun ne’ebe hakfodak tebes mai Hakerek Nain maka iha Bobonaro Villa uluk iha tempu Portugues nia ukun hamrik fatin reza ema Xineza sira no sira ativu tebes iha relijiaun hanesan sira ativu tebes iha aktividade iha eskola Xina no sira nia bisnis. Antaun hatudu Bobonaro Villa hanesan Villa ne’ebe diversidade iha kultura no sosial no sira moris iha harmonia laran. Valor dame mosu ona iha Bobonaro Villa tempu ne’eba no interesante atu estuda fenomena ne’e no bele sai modelu ba Timor-Leste, la presija halo estudu komparativu iha rai liur.

PROBLEMA HUSI POTENSIA NE’EBE BOBONARO VILLA IHA

Hanoin simples ida dehan hanesan ne’e; “halo saida Oan Timor prekupa ho Ema Portugues sira nia sasan, ho ida ne’e Ita sei halo Portugues buras iha Timor”. Hanoin nasionalismu ida ne’ebe diak, maibe laos valor ida ne’e maka ita atu haburas, dada turismu maka tengki sai ita nia objetivu. Objetivu ne’ebe uza sasan Portugues sira nian ne’ebe lembra fila fali tempu kolonialismu atu fo vantazem ekonomia no impaktu seluk ba Oan Bobonaro no Timor tomak. Maibe objetivu ne’e seidauk bele realiza tamba la iha atensaun husi Governu Timor-Leste no Oan Bobonaro sira ne’ebe namakari iha rai laran no liur liu-liu sira ne’ebe sei hela iha Bobonaro Villa. Hakerek nain, nia analiza maka karik seidauk iha lisaun ou vizaun konaba’a importante husi konstrusaun historia bele sai potensia ekonomia liu husi setor turismu ba Oan Bobonaro, no mos Polítika turismu Timor-Leste seidauk tau importansia ba setor ida ne’e.

Observasaun ne’ebe iha, konstrusaun restu tempu Portugues ( konstrusaun istilu Portugues no Ema Xina ) kuaze liu husi sanulu. Konstrusaun restu sira ne’e to’o agora sei hamrik hela maibe ho kondisaun ne’ebe ladun diak no balu sei uza hanesan edifisiu no hela fatin Komunidade nian no mos balu sai konstrusaun abandona. Uma Xineza sira iha Bobonaro Villa sai hela fatin ba komunidade balun iha Bobonaro maibe saida mak akontese maka la iha tratamentu no hijiene ba uma sira ne’e. eskola Xina ne’ebe uluk sai fatin orgulhu no grava momentum istoria barak sai hanesan kontrusaun abandona, istraga iha nia parte barak no balu sai fahi luhan no fahi nia lao halimar fatin. Fatin reza ema Xineza nian ne’ebe hari’i iha tempu Kolonialismu Portugues mos hetan istraga no t to’o agora la iha rin konstrusaun maka hamrik.

 

Konstrusaun Istilu Portugues iha area Kompania, Bobonaro Villa ne'ebe hatudu nia paredi komesa at ona.

Uma Istilu Portugues nia paredi komesa at dadaun ona, iha lapangan area Kompania, Bobonaro Villa.

Uma istilu Portugues husi konstrusaun kolonial iha Bobonaro Villa ne'ebe sai fahi luhan.

Eskola Xina iha Aldeia Malilu, Bobonaro Villa. Hanesan mos konstrusaun restu kolonialismu. Agora sai konstrusaun abandona no at no mos sai fatin pasiar fahi sira nian

Eskola Xina husi sorin, hatudu nia paredi komesa at dadaun.

Eskola Xina husi kotuk. Hatudu konstrusaun ne'ebe komesa atu monu rahun ona

Konseitu reservasaun sei salva potensia konstrusaun tempu Portugues iha Bobonaro Villa

Zeralmente konservasaun maka, aktividade haburas ou prosesu maneija fatin ida, sala, objetu ne’ebe hola parte iha prosesu tomak komesa husi preservasaun, restorasaun, rehabilitasaun, rekonstrusaun, adaptasaun to’o revilitasaun atu nune’e siknifika ne’ebe inkluidu iha laran bele hakiak ou konserva ho diak. Konservasaun konstrusaun atu nune’e siknifika ne’ebe inkuidu iha laran bele hakiak nafatin ho diak-Burra Charters, 1988- ( translate husi artigu iha Jurnal Reka Karsa, Indonezia ).

Impaktu husi konservasaun ba konstrusaun kolonialismu Portugues iha Bobonaro maka konstrusaun no sei iha rehabilitasaun no rekonstrusaun tuir nia situsaun orijinal ba sira ne’ebe at ona. Importante maka konstrusaun Kolonialismu sira ne’e bele hetan konserva hodi hakiak siknifika lolos ne’ebe bele dada turista husi rai laran no rai liur hodi hare. Lukru iha ekonomia maka impaktu lolos husi konservasaun konstrusaun kolonialismu husi uma istilu Portugues, konstrusaun istilu Xineza no uma relijiaun Xineza nian.

Ezemplu konstrusaun Kolonialismu nia tempu ne’ebe sai fatin famozu turismu maka: Parede Igreja St. Paul iha Macao, Xina hanesan konstrusaun restu Portugues ne’ebe hetan vizita Turismu barak tebes iha tinan-tinan, iha Indonezia konstrusaun restu Olanda, Lawang Sewu sai fatin turismu famozu. Iha Goa no fatin balu iha Sudeste India sai fatin famozu ba turismu tamba nia konstrusaun-konstrusaun Kolonialismu Portugues no Inglantera nian. Hatudu, konstrusaun kolonialismu sira ne’e bele fo vantazem ba area turismu ba nasaun ida hodi fo lukru ba ekonomia nasaun ne’e.

Konstrusaun uma sira ne’e iha nia valor istoria no kultura ne’ebe riku. Reprezenta istoria lubuk husi Bobonaro Villa ne’ebe sei sai informasaun ba Otas foun Bobonaro oan sira, Oan Timor no povu mundu. Tamba konstrusaun Kolonia Portugues no Xineza ne’e hatudu diferensia kultura, istoria, teknolojizia ne’ebe sai rikusoin diversidade Timor-Leste nian liu-liu Bobonaro Villa nian.

Dili, Setembru 2014

Mariani VK.