MARIA LEMO-RAI
 |
| Ilustrasaun istoria mai husi fotografia privadu |
Hau
a’an, laos unidade kimika no biolozia deit maibe mai mos husi unidade domin no
mehi.
Dezembru
nia udan foin maka para, maibe kalohan sei fo nakukun ba Sidade Dili. Atmosfer
nakonu ho i’is bokon fresku tamba udan tau rai. Iha tasi-ibun Farol, Maria hafutar lia-fuan ba
mane ne’ebe nia hadomi hanesan banin hadomi ai-funan. “Pedro.. Hau sei tau
nafatin O iha Hau fuan maske Hau sei ba iha dok ne’eba!” dehan Maria ba nia
doben Pedro ho seriu no lian forte. Pedro la hatan hodi tur hateke metin ba
laloran tasi ne’ebe baku mai. Pedro nia fuan rahun rona lia-fuan ne’ebe hafoin
nia doben Maria hasai, sintimentu tristi ataka kedan Pedro. Iha fuan laran
Pedro dehan “ doben, O fuan la iha..! O hili O nian mehi ne’e duke Hau”. Maria
lao hakat ba kaer Pedro nia liman metin kontinua koalia ho mamar, dehan “O sei
hanoin lae, Paulo Coelho nia lia-fuan iha nia livru The Alchemist dehan, “O tengki komprende, domin nunka atu taka
dalan ema atu duni nia distinu. Kuandu nia husik nia mehi, ne’e tamba nia domin
la puru.. laos domin ne’ebe koalia lian mundu.” Rona ida ne’e Pedro hamrik,
hateke naruk ba Maria nia matan no nia dehan “Paulo Coelho los! Maibe, Hau
hakarak O nian distinu no mehi maka Hau! Se laos Hau antaun ita para!”. Maria
nia matan be’en turuk tun ba rai no nia fo lia-fuan ikus ba Pedro “minutu ida
ne’e Hau hatene ona, O nia domin la puru mai Hau. Depois dada i’is naruk Maria
kontinua dehan “Nune’e Hau hakarak hakotu ita rua nia domin! Obrigada ba domin
durante ne’e.” Udan no rai lakan akompana Maromak nia oan nain rua nia kalan
ne’ebe nakonu ho matan be’e.
Fulan
sanulu resin ida antes Maria no Pedro hakotu sira nian domin, ekjatu iha fulan Janeiru
Maria tu’ur iha sala ida la iha janela ho paredi pinta kor mutin no oda-matan
taka metin iha nia oin tur panelista nain lima. Panelista sira ne’e Maria
konese diak no konesidu iha area Media. Panelista mane ho fu’uk mutin no taka
oklu loke seksaun intervista ho dehan “parabens tamba Ita Bo’ot to’o ona iha
etapa intervista ba programa “KOBERTURA NEPAL” husi UNDP. Karik Ita Bo’ot liu,
Ita Bo’ot sei hetan fundus ho total $ 2000,00 durante fulan 6 iha Nepal hodi halo
kobertura ba jornal ne’ebe Ita Bo’ot servisu ba iha Timor-Leste konaba’a Nepal
no ikus liu maka sei hetan sertifikadu internasional ba jornalista nian. Iha
pergunta ruma?”. Maria komprende tebes saida maka nia rona no nia hatan “Hau la
iha pergunta ba ida ne’e”. Panelista ne’e kontinua koalia “diak, mai ita
komesa. Fo konese Ita Bo’ot nia a’an mai ami, maibe esplika tok Ita Bo’ot nia
naran tamba uniku los, Maria Lemo-Rai! ehhmmmm..” Rona ida ne’e Maria hamnasa
kikuan hodi komesa esplika “los, ema lubuk maka haklot sira nia matan no
hamkrut sira nia kulit rentos bainhira hatene Hau nia naran. Maibe, Hau urgulhu
ba Hau nia naran! Naran ne’e sai ona inspirasaun atu hala’o Hau nia moris no
nia maka dudu Hau to’o iha Ita Bo’ot sira nia oin ohin loron. MARIA LEMO-RAI! Hau
nia aman maka hili naran ne’e. Nia mehi, atu hetan lisensatura iha historia no
kultura no sai professor historia eskola sekundaria sai duni realidade. Mehi
seluk tan maka lemo-rai haleu mundu, nudar mehi bo’ot ba Hau nia aman. Nia
moris tomak sempre esforsu oin-oin hodi loron ida nia bele lemo-rai hodi kaer
diretamente didin lolon Taj Mahal iha India, sama ain iha Bazilica São Pedro
iha Vatican, halai hamutuk ho zebra sira iha savannah iha Africa no tur iha
sidade tuan ema Maya nian, Machu Picchu iha Peru. Maibe, mehi ne’e lakon bainhira
Hau nia inan i’is kotu depois partu Hau. Nune’e nia tau tutan mehi ne’e ba Hau
hodi komesa tau Lemo-Rai sai Hau nia naran. Hau nia aman, sempre fo hanoin Hau
katak lemo-rai sei lori akontesementu ne’ebe loke ita matan ne’ebe karik ita
nunka ekspeta no kontinua fo kontenti satisfetu mai ita. Sempre, ami nain rua
hamaluk ho batar sona no sha midar hodi hare filme dokumentariu konaba’a
konstrusaun no sidade ne’ebe reprezenta kultura tempu uluk nian no iha fim
semana ami sempre le’e livru konaba’a lemo-rai nain sira ne’ebe halo ona viazem ba fatin-fatin furak iha mundu ne’e.
Komesa husi ne’e lemo-rai mos sai Hau nian mehi, mehi bo’ot. Hau nunka lakon
esperansa atu realiza Hau nia mehi ne’e, ne’e duni se Hau maka aranka duni ba
Nepal antaun ne’e mos hanesan historia bo’t iha Hau nia moris tamba Hau no Hau
nia aman nia mehi realiza duni.” Maria hatan mos perguntas sira seluk ne’ebe fo
ba nia iha intervista ne’e ho fiar a’an no lia los. Ikus mai, Maria hetan duni
fundus ba programa “KOBERTURA NEPAL”.
Tinan ida
depois Maria no Pedro hakotu domin, iha fulan Outubru, Kathmandu ( Kapital husi
Nepal ) nian malirin hamaluk Maria ne’ebe tur hela iha uma fa’an sha iha Kathmandu Durbar Square. Maria haksolok
tebes tamba nia mehi sai realidade ona, agora nia lemo-rai hela iha Buddha nia
rai. Horut nian chai ( sha ema India nian ) Maria komesa halo planu kobertura
ne’ebe nia sei halo durante fulan ida, nia hamnasa kontenti los bainhira nia
hakerek planu vizita hitu ( 7 ) patrimonia kultura mundial UNESCO iha Kathmandu
tamba sei vizita konstrusaun Templu Hindu tuan no sidade tuan ne’ebe uluk nian
aman esplika ba nia bainhira sira hare filme dokumentariu konaba’a kultura
tuan, nia la sinti nia matan be’e tun ho matan hateke ba Templu tuan iha nia oin no iha nia laran nia koalia
“Maromak se deit maka hela iha Templu ne’eba favor hato’o hela ba Hau nian aman
ne’ebe agora hela ona iha lalehan, katak Hau saudades nian hakuak. Apa.. kleur
ona Apa husik Hau, kleur ona mos ita rua nian mehi ne’e Hau esforsu ona no
agora ita rua tengki hamnasa ba Hau nia prezensa iha Nepal”.
Fulan
hat liu ona, Maria sinti mamuk no aboresidu ( bosan ) maske Maria halo ona
kobertura lubuk konaba’a Nepal iha area kultura, social, ekonomia, edukasaun.
Maria, mos vizita ona Sidade Lumbini ne’ebe nudar Sidade ba moris fatin Buddha
nian. Kobertura ne’ebe fo ksolok ba Maria maka bainhira, nia kobertura konaba’a
Maromak Kumari. Kumari maka labarik feto ne’ebe ho prosesu naruk hodi hili nia
sai reprezenta Maromak nian iha mundu, labarik ne’e hela iha palasiu no hakotu
nia relasaun sosial ho nia familia no mundu liur no nia nunka sama nia ain ba
rai no bainhira labarik ne’e hetan nia mestrusaun primeiru antaun nia bele moris
fali hanesan ema babain ho fila ba moris ho nia familia. Maria haksolok tebes,
tamba nia bele hare diretamente Kumari maske dok no bele estuda barak husi
reliziaun Hindu Nepal nian. Maria komesa saudades Pedro iha kalan malirin no
dalaruma nia sinti arepende ho desizaun hakotu domin ho Pedro, nia dehan ba nia
a’an “lolos Hau tengki hakraik a’an ba Pedro ho nune’e karik nia sei hakarak
simu Hau maske ami dok malu, tamba ami dok malu iha tempu balun deit
hufffftttt”. Pedro sempre mai iha Maria nian mehi kalan.
Pokhara
maka sidade ne’ebe Maria atu ba iha loron aban hodi halo kobertura konaba’a
lemo-rai sira ne’ebe foin fila husi foho Himalaya, nia hanoin sei halo
kobertura ne’ebe babain deit iha Pokhara hanesan jornalista seluk ne’ebe halo
ona. La iha maka spesial ba nia iha Pokhara. Maibe akontese seluk. Oda-matan
kuartu hotel dormitoriu iha Pokhara nian tarutu fanu Maria, iha lian inglesh
feto otas hanesan ho Maria koalia ba nia “diskulpa Hau fanu ona O”. Rona ida
ne’e Maria hamnasa no hatan ho lolo nia liman ba “ la buat ida, Hau nia naran
Maria no Hau jornalista husi Timor-Leste”. Feto ne’e mos hatan fila “Hau,
Sherlly no Hau mai husi Xina. Mai tur iha ne’e karik O hakarak hemu chai ho
Hau”. Sherlly no Maria horut chai no komesa konversa naruk konaba’a kadeli
fatuk ne’ebe Sherlly hola iha loja dalan ninin iha Pokara. Maria husu ba nia
“antaun, Ita Bo’ot mai husi sidade ne’ebe iha Xina?”, Sherlly hatan “Hau mai
husi Tibet maibe agora Hau servisu iha kompania komunikasaun iha Shang Hai.
Tibet ne’e rai ne’ebe bonita tebes hehehehhehe”. Maria hakfodak tebes no ho
lian a’as ituan nia hatan “wow.. Tibet ne’e bonita duni no Hau iha mehi atu
vizita Tibet. Hau nia aman matebian mos hakarak los atu ba Tibet no nia mos
esplika buat barak mai Hau konaba’a Dalai Lama. Dehan tok mai Hau hanesan joven
Tibet, O admira Dalai Lama kah lae?”. Ho oin seriu Sherlly hatan “Hau la gosta
Dalai Lama, tamba Partidu Komunista Xina la gosta Dalai Lama no Hau ema Han
ne’ebe hela iha Tibet.” Maria mos kontinua koalia ho seriu “ oohhh..oke, karik
O mos la hatene katak ema Tibet iha Nepal nudar refuziadu ne’ebe la iha kartaun
sidadaun mos?” Sherlly losu matan sinal hakfodak bainhira nia rona ida ne’e no
ho hakarak hatene ne’ebe a’as nia komesa husu “tamba saida maka sira refuziadu
iha Nepal? Nusa sira la ba hela iha Tibet? Hau hare duni ema Tibet barak iha estrada
maibe Hau hanoin sira mos mai pasiar. Hau hakarak hatene ema Tibet iha Nepal
nia istoria”. Maria esplika istoria oinsa Governu Xina okupa Tibet no amiasa
atu oho Dalai Lama ( lider reliziozu Buddha Tibet ) no ema Tibet ne’ebe tuir
Dalai Lama hodi sira ba refuziadu iha Nepal no India. Maria no Sherlly desidi
atu ba vizita kampu refuziadu Tibet aban dader hodi buka hatene liu tan.
Sherlly tanis makas bainhira sira rona istoria husi ema Tibet iha kampu
refuziadu iha Pokhara. Bainhira sira fila ba hotel dormitoriu ne’e Sherlly
hakuak metin Maria no dehan “obrigada Maria, tamba O hatudu ona lia los mai
Hau. Durante ne’e Hau sala maibe agora lae ona”. Maria sinti kontenti ne’ebe
satisfeitu iha nia fuan no sinti nia aman nian hakuak husi Sherlly nia hakuak.
Dader
ikus iha Nepal, Maria desidi atu matabisu hahan tradisional Nepal nian ho naran
momo akompana ho hemu chai. Maria hakerek email ba Pedro, ne’e kontaktu
primeiru deste sira hakotu sira nia domin. Maria hakerek :
“Pedro…Aban meudia Hau to’o ona iha ita rai doben. Hau nia
aman los, agora tamba lemo-rai mai Nepal Hau hetan kontenti ne’ebe satisfeitu
tamba konsege aprende no kaer rasik saida maka akontese iha fatin balu ne’ebe
Hau rasik no feto Xineza ida la ekspekta. Hau mos konsege testamuna domin puru
husi mata ben feto Xineza ida ba terus refuziadu Tibet sira iha Nepal. Espera O
bele lemo-rai loron ida.”
Komprimentu husi Kathmandu, Nepal.
Maria Lemo-Rai.
Nota Badak: Hau nia istoria badak ida ne’e mos
publika ona iha Pajina Hakerek Kreativu Jornal Indenpendente Edisaun 02
Fevereiru 2016.
Dili, 02 Fevereiru 2016
Hakerek Nain: Mariani VK.
